Сейдахметов А, халықаралық құқық мамандығы бойынша

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ магистранты

ЕурАзЭҚ Сотының құзыреттілігі мен мәртебесі

ЕврАзЭҚ Сотының құзіреттілігіндегі құқықтық негізді 2000 жылдағы 10-шы қазандағы Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың құру туралы Шарты құрайды. 2010 жылдың 5 шілдесіндегі Еуразиялық Экономикалық Қауымдастық Сотының Статуты, 2010 жылдың 9 желтоқсанындағы Кедендік Одақ аясындағы әрекет етуші тараптар дауларының ЕурАзЭҚ- тың Сот қарауына бағытталу Шарты, сонымен қатар ЕурАзЭҚ Сот Регламенті және әрекет етуші тараптар шағымдарын қарау бойынша ЕурАзЭҚ- тың Сот Регламенті қабылданды.

Сот Шарттың біріңғай қолданылуын, басқа әрекет етуші ЕурАзЭҚ аясындағы халықаралық шарттардың және ЕурАзЭҚ органдары қабылдайтын шешімдердің орындалуын қамтамасыз етеді. Экономикалық сипаттағы дауларды қарау сипатындағы ЕурАзЭҚ органдар шешімдерінің жүзеге асырылуы сұрақтары бойынша шарттың тараптары арасындағы пайда болған дауларды және Кедендік Одақтағы шарттық-құқықтық базаны құрайтын халықаралық шарттар жағдайын, сонымен қатар ЕурАзЭҚ органдарының шешімдерін және Кедендік Одақ органдарының актілерінің орындалуын қамтамасыз етеді.

Кедендік Одақтың құрылуына байланысты ЕурАзЭҚ Соты Кедендік Одақ органдарының әрекетін (әрекетсіздігін), шешімдерді талдауын, Кедендік Одақтың шартты-құқықтық базасын құрайтын халықаралық шарттар негізіндегі Кедендік Одақ органдарының актілеріне сәйкес істерді қарауға өкілетті. Кедендік Одаққа кіретін мемлекеттер мен Кедендік Одақ комиссиясы арасындағы, сонымен қатар Кедендік Одақ және ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер арыздарын, ЕурАзЭҚ аясында қабылданған Кедендік Одаққа мүше мемлекеттер арасындағы өз міндеттерін орындауға байланысты дауларды шешеді. 2004 жылы 3 наурызда ЕурАзЭҚ сотының қызметін ТМД-ның Экономикалық Соты жүзеге асыратыны немесе орындайтыны туралы Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық пен ТМД арасындағы Келісім шарттың орын алуы Кеңес дәуіріндегі жалғыз халықаралық сот органының қызметінде жаңа сатыны ашты.

2004 жылы 3 наурызындағы Келісім Шарт негізінде Экономикалық Сот, ЕурАзЭҚ мекемелері туралы Келісім Шарттары туралы қолдану кезінде туындайтын экономикалық сипаттағы мемлекетаралық дауларды шешу бойынша өкілеттіктерге ие болды. Сонымен қатар, сотқа нақты істер бойынша шешім қабылдау кезінде ЕурАзЭҚ шеңберінде әрекет ететін халықаралық келісім шарттардың жағдай талдау құқығы берілген. Сонымен қатар, ЕврАзЭҚ мүшесі болып табылатын мемлекеттердің Мемлекетаралық кеңестің, Парламентаралық Ассамблеяның және Қоғамдастықтық Интеграциондық Комитетінің сұраныстары бойынша Халықаралық Келісім Шарт жағдайын талдау құқығы берілген.

Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық Сотының әрекет етуші мәртебесі өз кезегінде барынша тар өкілеттілігін белгілейді. ЕурАзЭҚ сотының өкілеттілігін кеңейтудің басты инициаторы болып ЕурАзЭҚ-тың Интеграциондық Комитеті болды. Бұған негіз ретінде келесі факт келтіріледі, ЕурАзЭҚ шеңберінде жүзеге асырылған халықаралық келісім шартар бойынша әрекет етуші субъектілердің құқықтары бұзылған жағдайда олардың мүддесін қорғайтын механизм жоқ. ТМД-ның Экономикалық Сотына келесідей бағыттарда көзкөзқарасын білдіру ұсынылған: ЕурАзЭҚ шеңберінде әрекет ететін халықаралық келісім шарттардың және ЕурАзЭҚ органдарының шешімдерін жүзеге асырумен байланысты сұрақтар бойынша экономикалық сипаттағы дауларды (Тараптары кәсіпкерлер болып табылатын) шешу құқығын беру; ЕурАзЭҚ Сотының заңды нақты өкілеттілігін анықтау яғни оның шешімдері заңды міндетті күшке ие болу тиіс және халықаралық соттар және шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін орындауға байланысты анықталған тәртіпте жүзеге асырылуы тиіс. ЕурАзЭҚ Сотының іс бойынша Тараптардың өкілетті органдарымен өзара әрекетінің жеңілдетілген тәртібін белгілеу; Экономикалық Сот ЕурАзЭҚ-тың Интеграциондық комитетінің Қоғамдастық Сотының өкілеттілігін кеңейту мақсатында ЕурАзЭҚ Сотының Мәртебесіне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы инициативасын қолдады, себебі ТМД шеңберіндегі Экономикалық Сотқа түсетін істерді талдау дауларды шешу бойынша мәселелерді көрсетеді.

Қоғамдастық Сотына әрекет етуші субъектілердің шағымдану құқығына ие болуы материалдық құқықтық көзқарас тұрғысынан және ЕурАзЭҚ-тың мүшесі болып табылатын мемлекеттердің әрекет етуші субъект ретінде көзқарасы мен құқықтарын қорғауды тиімді қамтамасыз ету уақытын үнемдеу тұрғысынан алғанда да ақталады. Бұл жағдай ЕурАзЭҚ органдарымен анықталған істер бойынша тараптар мен Соттың өзара әрекетін жеңілдету мәселесін шешуге де мүмкіндік береді. Сонымен қатар Сот, бір тарапты өтініш бойынша дауды қарауға мүмкіндік беретін міндетті заңды өкілеттілігімен қоса, ЕурАзЭҚ Сотының Мәртебесін дауларды арбитражды шешу үшін қажетті шарттары бар ТМД ның Экономикалық Сотында болуын есепке ала отырып факультативті юрисдикцияны ұсынды. Қоғамдастық Сотынан әрекет етуші субъектілердің дауларын шешу құқығын беру халықаралық аренада қалыптасқан тәжірибеге сәйкес келеді. Қоғамдастық Сотының өкілеттілігін кеңейту туралы сұрақтар жүйелі сипатқа ие және өзіне Қоғамдастық Сотының шешімдерін орындалу мәселесін қамтиды. Бұл жағдаймен байланысты, Қоғамдастың Сотының шешімдерін толық және уақытылы орындау үшін барлық қажетті шараларды ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер қабылдай отырып, осы мақсатта Қоғамдастық Сотының өкілетті органдарымен өзара әрекетінің жеңілдетілген тәртібін белгілейді. Сонымен қатар бұл кезде істің қозғалуына арыз берушінің өтініші және белгіленген формадағы Қоғамдастық Сотының шешімі негіз болып табылады. Бұл сұрақтың белсенділігін Ынтымақтастық мемлекеттер территориясындағы экономикалық даулар бойынша ТМД мемлекеттерінің соттарының шешімдерін орындау тәжірибесі көрсетеді: 1992 жылы шаруашылық қызметті жүзеге асырумен байланысты дауларды шешу тәртібі туралы көп тарапты Келісімнің жеткіліксіз тиімділігі. Бұл бағытта құқықтық көмекпен құқықтық қатынастар туралы екі тарапты келісім шарттардағы берілген сұрақты қадағалаудың позитивті тәжірибесі қолданылған.

Келісім процедураларын жүзеге асыруға құқық беру туралы жағдаймен Сот Мәребесіне толықтыру енгізу туралы ұсыныс Қоғамдастық Сотының потенциалын максималды түрде тиімді қолдану қажеттілігін және соның ішінде еуропалық қоғамдастық шеңберінде қалыптасқан тәжірибелерге қатысты қолданылатын дауларды шешудің альтернативті әдістерін жүзеге асыру үшін қажетілігімен шартталған. Еуропалық Одақта келісімге келу процедураларының дамуына бірлесу құқықтық жүйеге азаматтардың қол жетімділігін қамтамасыз ету мәселелері шешу шеңберінде жүргізіледі. Келісімге келу процедураларының дамытылуы сот жүйесін көптеген ауыртпашылықтан жеңілдетіледі. Сонымен қатар тараптардың консесуалды негізде және икемсіз, жай сот механизмінің араласуынсыз өз көзқарастарының жүзеге асырылуын іс жүзінде ұлғайтады. Еуропалық Одақ ең алдымен азаматтармен олардың ұйымдарының құқықтыққақтығыс туындаған кезде оны қадағалайтын органдарды нақты таңдауына ұмтылады.

2005 жылы 15 шілдеде ЕурАзЭҚ Сотының өкілеттілігін кеңейту бойынша ұсыныстары туралы ЕурАзЭҚ-тың МПА-ның қаулысы қабылданды. Ол бойынша: ЕурАзЭҚ Сотының қызметін атқаратын, ТМД-ның Экономикалық Соты және ЕурАзЭҚ-тың Интеграциондық Комитеті Секретариатының, Еуропалық экономикалық сотының өкілеттілігін кеңейту бойынша ұсынысы қолдау тапты. ЕурАзЭҚ-тың Интеграциондық Комитетіне ТМД-ның Экономикалық Сотымен бірлесе отырып белгіленген тәртіпте ЕурАзЭҚ Сотының қарауына Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық Сотының мәртебесін өзгерту бойынша ұсыныстар енгізу ұсынылды. Қоғамдастық Соты қызметінің ұйымдастырушылық құқықтық негізін жетілдіруде қатысу бойынша ЕурАзЭҚ-тың МПА- ның тұрақты комиссиясы белгіленді.

ЕурАзЭҚ Сотының мәртебесіне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы, ЕурАзЭқ Сотының қызметін атқарып отырып Экономикалық Сотының ұсыныстар жобасы 2005 жылдың 14 шілдесіндегі №6 Сотпен ЕурАзЭҚ-тың Парламентаралық Ассамблея Бюросының Қаулысымен дайындалды. Бұл құжаттарды өңдеу кезінде алғашқыларынан бастап келесі реттегі Интеграциондық Комитетінің ұсыныстары есепке алынды. Ол ұсыныстар ЕурАзЭҚ-тың мақсаттарымен және тапсырмаларымен, ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің кейінгі бірлесу тенденциясымен сонымен қатар ТМД-ның Экономикалық Сотының тәжірибесімен шартталған.

Қорытындылай келсек, ЕурАзЭҚ Сотына қосымша құқық беру бойынша жұмыстың келесідей бағыттарын көрсетсек болады. Соттың өкілеттілігін кеңейту; Арбитражды келісім негізінде экономикалық сипаттағы дауларды қарау ; Соттың субъективті өкілеттілігін кеңейту; ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің органдарымен соттың өзара әрекетінің тәртібін жеңілдету заңды тәртіпте Сотқа шешімдерді қабылдау құқығын беру; Дауларды қадағалау бойынша келісімге келу процедураларын Сотпен жүзеге асыру; ЕурАзЭҚ Сотының мәртебесіне өзгертулермен толықтырулар енгізу туралы бұл ұсыныстар ТМД-ның Экономикалық Сотының жоғарғы органдарының отырысында қаралған және ЕурАзЭҚ-тың жоғарғы органдарының қарауына жіберілген. Қазіргі таңда ЕурАзЭҚ Соты өз қызметін жүзеге асыруды 2012 жылдың 1 қаңтарынан бастады.