Раев Д.С. – филос. ғ.д., профессор,

Мұзаппар Е.Д. – Абылай хан атындағы

халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті,

халықаралық қатынастар мамандығының

1курс студенті (Алматы, Қазақстан)

Қазақ шешендік дәстүрі – әлеуметтік бірлік этосы

Егер елді ішкі алауыздық жайласа, ол күрмеуі қиын мәселеге айналады. Егер әр түрлі топтар оларды қандай мүдделердің – саяси, идеология, діни, этникалық немесе таптық мүдделердің біріктіретініне қарамастан, қарама-қарсылық күйде болса, бұл халықты ортақ игілікке қол жеткізу мен өзінің ұлттық мүдделерін іске асыру мақсатынан жаңылыстыратын қауіпті жағдайға әкеп соғады.

«...Қазақстан халқы біртұтас, бірлігі мызғымас кемел елге айналды. Дегенмен, біз күрмеуі қиын, қайшылығы мол алмағайып заманда өмір сүрудеміз. Біз 2015 жылға қарай табысы жоғары елдердің қатарына қосылуды көздеп отырған елміз. Бірлігімізді сақтап, осылай еңбек ететін болсақ, ол мақсатқа да жететін боламыз...» [1]. Осы сынды Елбасы саясатындағы басты бағдар бірлік, тұтастық тұжырымын игерген бүгінгі Қазақстан – жер жаһанға мәшһүр. Тіпті саяси айналымда «бірліктің, ұлтаралық келісімнің қазақстандық моделі» деген тіркесте кеңінен қолданылып, қызу талас-тартыстың басты тақырыптарына да айналып үлгерді. Бұл жемісті жетістіктердің негізгі механизмі – ел бастай білген Елбасы мен басшысына ере білген халық.

ХХІ ғасыр – интеллект, үлкен мәдениет, саналы да сапалы адами ресурс, һәм адам ғасыры. Осы орайда Батыс пен Шығыс өркениеті тоғысу нүктесінде орналасқан Қазақстан үшін, әсіресе қазақ халқы үшін интеллектуалды ұлт қалыптастыруда қандай рухани құндылықтар мен ұстанымдардың маңызы басым болу керектігін таңдау, талдау мәселесі өзекті-ақ.

Бүгінгі адами құндылықтардың мәні мен маңызы, мәртебесі құлдырап бара жатқан постмодернизм жағдайында Қазақстан халқы үшін және жаңа ғасырдың есігін айқара ашқан қазақ елі үшін, әсіресе жастар үшін өзінің төл рухани құндылықтарын, әдеп жүйесін, моральдық қағидалары мен ережелерін, әлеуметтік-нормативтік ұстанымдарды қалыптастыру мен ұлттық-әлеуметтік бірліктің ішкі логикасы мен технологиясын саралау және оны дәріптеу міндеті менмұндалап тұрғаны – бүгінгі күннің аксиомасы.

Әлем саясаткерлері әлеуметтік тұрақсыздық, адамдардың көтеріліске шығуының басты себептерінін ізегенде, тірек сөз ретінде американдық әлеуметтанушы Т. Р. Гаррдың «Why man rebel?» [2] еңбегін қолданады. Осы ебекте көрініс табатын әлеуметтік шиеленіс мәселелерінің басты алғышарттары мен типтік механизмдерін қазақ шешендік өнерін де кездестіруге болады.

Осыдан келіп бүгінгі жас – Қазақстанның белсенді де білікті азаматына ұлттық ұлық, халықтық қазына шешендік өнеріміздегі әлеуметтік бірлік идеясының аксиологиялық жүйесімен таныстырудың заманауи қажеттілігі; қазіргі халықтың әлеуметтік мінезіндегі қиғаш істер мен теріс көріністер және эмоционалдық белсенді мінездері, олармен күресу және тәрбиелеу сұранысынан, қазақтың дәстүрлі рухани мәдениетіндегі әлеуметтік бірлік идеяларының әлі күнге дейін кешенді зерттелмей жатуынан ғылыми өзектілік туындайды.

Қазақ шешендік өнеріндегі дала қоғамындағы әр түрлі әлеуметтік топтардың қоғамдық қатынасының тіректерінің бірі етіп алынған сол бір қазақтың шығу тамырын көздеген тектік тұтастық идеясынан туындайтын үрдіс – ол шежірешілдік дәстүр, жеті аталық үрдісі. Бұлар, сайып келгенде қазақ қоғамындағы халық арасындағы туыстық қарым-қатынастың үлкен әлеуметтік феноменге айналғандығын білдіреді. Олай болса, жеті аталық үрдіс, туыстық-қандастық жүйе – кең ауқымды әлеуметтік топтарды тоғыстырушы күш болған деп айта аламыз. Демек, дала ділмарларының сөз ететін әлеуметтік бірлік пен тұтастықты сақтау механизмдерінің бірі – туыстық-қандастық жүйе. Әлеуметтік қатынас болмысын тарихи-әлеуметтік шежірелік тұрғыдан саралау және бағалау әлеуметтік қажеттілік деп есептейміз. Ол кешегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік тұтастықтың тетіктерін бүгінгі әлеуметтік болмысын сабақтастыру, яғни әлеуметтің азаматтық қасиеттерін, кісілік мінезін жандандыруды білдіреді. Осы тұрғыдан алғанда шежірешілдік дәстүр, оның ішінде жеті аталық немесе туыстық-қандастық жүйе әлеуметтік танымның белгілі бір маңызды арнасы болып табылады.

Қазақ шешендігіндегі тектік тұтастық идеясы, біздің пікірімізше, әр қазақтың қаны бір дегенді білдірсе, сонымен бірге “тектілік” ұғымы сол қазаққа тән туылма сыйысымдылық, сыйласымдылық, жарасымдылық, әдептілік, кісілік, ынтымақшылдық, бауырмалдық, кішіпейілділік, қайырымдылық т.б. сияқты оң мінездердің қордасын білдіреді. Осы орайда Т.Х.Ғабитовтың “Қазақ мәдениетінің негізгі архетипі – көшпеліліктегі тағы бір маңызды мәселе ондағы әлеуметтік құрылымға, қоғамдық ұжымдасуға қатысты. Мұндағы алдымен көзге түсетін нәрсе - қауымдық тұтасытық. Егер еуропалық нарықтық қоғамда зат иелену мен азаматтық қатынастар шешуші қызмет атқарса, көшпелілерде туысқандық, рулық байланыстар ең құнды болып есептелінеді” [3],-дегенімен, Ж.Ж.Молдабековтың “Тектілік – туысқандықтың тілі, ынтымаққа ұйытқы” [4],-дегенімен келіспеу мүмкін емес. Бұл, әрине, тек шыңдалған шаруашылық сапасын ғана емес, ең алдымен шыңдалған әлеуметтік қатынас сапасын білдіреді. Егер кез келген өркениетті қоғамның түпкі мақсаты сол ортадағы адам және әлеуметтік қатынас сапасымен анықталатын болса, онда қазақ даласындағы дәстүрлі қоғамдағы әлеуметтік тұтастықтың жетілуі, әрине, сол ортадағы қандастық-туыстық қатынас жүйесінің орнығыуының нәтижесі дер едік.

Сондықтан, көшпелі қоғамда әлеуметтік ыдыраудан гөрі, әлеуметтік татулықтың басым болуы, қазақтың араздасуының аяғы өзара татуласуымен бітуі, адам азаттығы мен еркіндігінің өзара қырқысу мен егесуге ұласып кетпеуіне, өлім жазасы мен абақтысының болмауына мұрындық болған дәстүрдің бірі – осы туыстық-қандастық қатынас жүйесінің болуы деп есептейміз. Оның мәні – көшпелілер қауымы әлеуметтік қатынастарды реттеуде қоғам үшін зор қызмет атқаруында болса керек. Демек, кез келген қоғам адамының туыстық-қандастыққа ұмтылуы әлеуметтік тұтастыққа ұмтылудың алғы шарттарының бірі. Бұл орайда, жеті аталық үрдіске, туыстық-қандастық жүйеге қазақ әлеуметтік тұтастандырушы, оның бірлігі мен бүтіндігін қамтамасыз ететін ғажайып механизм (тетік) ретінде қарауға тура келеді.

Жеті аталық үрдістен туындайтын қандастық-туыстық жүйенің қалыптасуы адамдар арасындағы қатынаста әлеуметтік қатынас нормаларын орнықтырып, халықтың тұтастығын сақтап отырған. Қазақтың қандастық-туыстық жүйесі негізінен үш жұрттың (әлеуметтік топтың) арасындағы жүріп отырғандығын байқауға болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты.

Осы жұрттардың арасындағы қарым-қатынасты қазақтың тұтастығы, татулықта болу тұрғысынан дәріптейтін тұстар қазақтың шешендік өнерінде көптеп табылады. Мәселен, Жанқұтты шешен: “Күнде келсе – күйеу жау. Жымысқы болса – жиен жау”, - деп қайын жұрт пен күйеу жұрт, нағашы мен жиен жұрт арасындағы бірлік-татулықты көздейді. Байдалы би:

Тай мініп, тайлақ жетектегенді,

Әр жерден көрдім.

Жиеніңнің жылқысын алып,

Қан сорпа қылғанды

Қай жерден көрдің?

- деген бәтуалы сөздер арқылы нағашы мен жиен жұрттың татулық тұғырын көрсетеді. Осындай нағашы мен жиеннің арасындағы бірлікті мадақтайтын ұлағатты тәлім үрдісін Төле бидің Ескелдіге берген:

Іздеп кепсің жиенім

Ағытсам сөздің тиегін

Өсиет айтса атасы

Мынау болар батасы,

Халқыңның баласы бол,

Ақылшысы-санасы бол

Бірліктің тағасы бол,

- деп келетін батасынан байқайтын болсақ, Қазыбек бидің: “Сыбайлас болса, нағашың жақын” дегенінен осы жұрт (топ) арасындағы туысқандықты ту еткен көзқарасты аңғарамыз. Құрмысы шешеннің:

Көрген сайын “сіз” десіп,

Сыйласқанға не жетсін?

Шашылғанды бірлесіп,

Жинасқанға не жетсін?

- дегенінің мәнісі сонда болар.

Қазақ даласындағы дәстүрлі қоғамда әлеуметтік татулықты кыз алысып, қыз берісу арқылы құда-жекжат болып, қайын-жұрты, күйеу түсіру арқылы сақтап отырғаны шешендік өнерде айтылған. Мәселен, құдалыққа байланысты Тойымбай шешен:

Құда болғанша құл-тегіңді сұрас,

Құда болған соң құл да болса сыйлас.

Ағайынның қызығы - алыс беріс,

Құдалықтың қызығы – барыс-келіс,”

- деп келтіреді.

Қазақ қауымында жеті атаға толмай қыз алысқан жағдайда адамның да, әлеуметтік қатынастың да сапасының бұзылатындығын қазақ шешендері қатты ескерген. Осы жөнінде Нақысбек шешен: “Ең бірінші келіннен ұят кетеді, баладан мият кетеді, күйеуден мейір кетеді, ағайыннан пейіл кетеді. Екіншіден, ұрпағы кем болады. Құлқыны кең болады”,-деген тәбәрік әлеуметтің тұтастығына нұқсан келтіреді.

Шешендік сөз өнерінде әлеуметтік құбылыс ретіндегі баса назар аударылған мәселе – ер азаматқа байланысты қандастық-туыстық қатынастың өз жұртына қатысты демографиялық топтар арасындағы қатынас мәселесі. Дәлірек айтқанда, туыстық қатынастағы үлкен мен кіші, ер мен әйел болып бөлінетін әлеуметтер арасындағы әлеуметтік қатынастағы өзара татулық мәселесі шешендік өнерде ерекше орын алған. Мұндағы ескеретін нәрсе шешендік өнердегі әлеуметтік философия бойынша қоғамның әлеуметтік құрылымындағы демографиялық топтардың әрқайсысының өз орны мен қызметі болған, әрқайсысы өзінше роль атқарған. Шешендік дәстүр бойынша әрқайсысы өз жолын, орнын білген. Бұл тұстары Платонның әлеуметтік философиясымен сәйкес келеді. Осы тұрғыда Әнет баба үлкен мен кіші қауымның қоғамдағы орнын “Тең теңімен, тезек қабымен” деп көрсете келіп, оны қазақ қоғамындағы әлеуметтік қатынас хақындағы жол-жосық ретінде “Әдет - әдет емес, жөн - әдет” деген шешендік сөз тіркестерімен түсіндірген. Демек, қазақ қауымындағы әр буын өз орнын осы жөн-жосық арқылы біліп, оны қатаң сақтап отырған, яғни ол әлеуметтік қатынас ұстанымына айналған. Қазақтың шешендік мақалдарына жүгінсек те әр буынның қоғамдық-әлеуметтік қатынастағы орнының “Есіктен орын тапсаң, төрге озба”, “Ата - байтерек, бала – жапырақ”, - деген жолдармен анықталатынын байқаймыз. Осы ойды би-шешендердің айтқандарымен жалғастырсақ, Тайкелтір: “ Ағалардың жасы үлкен, жастардың басы үлкен”,-десе, Сырым шешен: “Ауылыңда ақылды қарт болса, жазулы хатпен тең”,- деп келтіреді. “Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып, қыз сөйлегеннен без”, – деген мақал, Байдалы бидің: “Ағасы бардың, жағасы бар, інісі бардың, тынысы бар”, “Әуелі аға бауырдан болады, іні тастан болады”, Қанай шешеннің: “Әкең - асқар тау, шешең - қайнар бұлақ, бала – екі көздің шам-шырағы”, Киікбай шешеннің: “Ақылым-атам, білімім – бұрынғы бабам”, Балпық бидің: “Ауыл құты ақсақал, үй құты – бәйбіше”,-дейтін шешендік сөздерінің бәрі сол қазақ даласындағы дәстүрлі қоғамдағы әлеуметтік қатынастағы әр буынның орны тұрғысындағы жөн-жосықты көрсетеді. Бұл, міне, қазақ даласындағы әлеуметтік иерархияның бір көрінісі болса, екіншіден, әр буынның әлеуметтік статусы мен әлеуметтік ролін көрсететін құбылыс.

Кезінде Платон мемлекетке сай адам тәрбиелеу мәселесін көтерген болатын. Бұл ежелгі дүние ойшылдарының әлеуметтік-саяси философиясындағы өзекті мәселелердің бірі – адам мен қоғам дүниесін түсіну немесе оны түсіндіру ғана емес, сондай-ақ, әлеуметтік тәртіпті жүргізудің тиімді, ұтымды тәсілдерін, ұстанымдарын табу болғанын байқайтады. Мәселен, Шығыс дәстүрінде қоғамдағы әлеуметтік-саяси тіршілік көк тәңірімен байланыстырған, қоғамдағы тұтастық пен тұрақтылық бүкіл әлем тұтастығының құрамдас бөлігі ретінде қарастырылған. Қоғамдық реттіліктің бұзылуы тұтас әлемдік үйлесімділіктің бұзылуымен тең қойылған. Жаһандану заманында Ресейдегі шешен, әзірбайжан сынды тау халықтары мен мұсылмандарға деген төзбеушілік наразылық сипаты, өзара қырық пышақ болған араб пен еврей арасындағы шиеленіс, Үнді жеріндегі мұсылмандар мен басқа дін өкілдері арасындағы қырғи қабақтық – әлем алдында тұрған күрмеуі қиын мәселе. Бұл тұрғыда, һәм ұлтаралық бірлік, әлеуметтік тұтастық тұрғысынан, иншаллах, 130-дан астам ұлт пен ұлыс өкілдерін ұйытқан қазақ мемлекеті жер-жаһанға өнеге. ЕҚЫҰ төрағалығында Қазақстан төрт «Т» әрпінен құралатын trust – сенім, traditions – дәстүр, transparency – ашықтық, tolerance – төзімділік қағидасы бойынша жұмыс істейтінін жария еткен еді. Төрт «т»-сы, төрт құбыласы тең Қазақ мемелкеті саясатының басым бағыты да – әлеуемттік бірлік. Сәбилерінің күндіз күлкісі, түнде ұйқысы бұзылмасын, қызғалдағы тапталмасын, естерінде соғыс жайты жатталмасын десе, әлем елдері ұлттық, ұлтаралық, дінаралық қатынаста сабырлық, һәм толеранттылық танытуы тиіс.

Ал тектілік теориясы мен шежірешілдік дәстүр – бірліктің ерекше қазақы қалпы екені – ұлттық мақтаныш, халықтық сипат, дәстүрлік ерекшелік, өзгеге өнеге.

Қолданылған әдебеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н. Ә. Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауы // Президент және халық. – 2012. - №5 (335). 2-3 б.

2. Гарр Т. Р. «Why man rebel?» ("Почему люди бунтуют"). – Санкт-Петербург: Питер, 2005. – 461 б.

3. Ғабитов Т. Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 203 бет.

4. Өтебойдақ ,Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. – Алматы: Санат, 1996. – 245 бет

5. Бес ғасыр жырлайды: ХҮ ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары. І том. – Алматы: Жазушы, 1984. – 256 бет.