ҚЫЗЫЛОРДА
ОБЛЫСЫНДАҒЫ АУЫЛШАРАУШЫЛЫҒЫ АЙНАЛЫМНАН ШЫҚҚАН ЖЕРЛЕРДІ
(СОРТАҢДАНУЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ) ҚАЙТА ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУГЕ АРНАЛҒАН ІС-ШАРАЛАРДЫ
ЖАСАУ
А.А.Сагаев к.т.наук, профессор
Джусупов М.М. –а/ш. ғ.кандидаты
Джусупова А.М. - магистрант
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда
мемлекеттік университеті
Қызылорда
облысы суармалы жер көлемінің сортаңдану
көрсеткіші 40% жетіп, соның нәтижесінде өте
сортаңданып кеткен жерлер ауылшаруашылығында пайдалану айналымнан
шығарылды.
Жоғарыда
келтірілген жағдайлардың басым бөлігі төменде
келтірілген жағдарларға байланысты.
Пайдаланып
отырған суармалы жердің экологиялық жағдайы
қашыртқы суларының минерализациясына да байланысты,яғни
қазіргі уақыттка ол 2г/л –ден 4г/л –ге жетіп отыр. Кейбір
күріш аймақтарда оданда жоғары. Бұл жердің
сортаңдануының бір жағы болса, екіншіден егістікке берілетін
судың минерализациясының жоғары болуы және де жалпы
территорияның су өткізгіштік қасиетінің төмендігінде
болып отыр.
Ауылшаруашылық дақылдарына берілетін таза судың
әсері мынадай факторларға байланысты:
- Топырақ қабатынтының сортаңдану
қауіптілігі;
- Жердің екінші рет сортаңдануы;
- Зиянды токсикологиялық иондардың
құрамының көбеюі.
Сондықтан да егістікке берілетін суды зерттеу
жұмыстары жан-жақты болуы тиіс.
Керек болған жағдайда жеке аудан, жеке
шаруашылық көлімінде зерттелген
жөн.
Қызылорда
облысының “Қазсушар” мекемесінің және Қызылорда
“Гидрогеологиялық мелиоративтік экспедициясы” мәліметтері бойынша
тұзданған жерлер көлемі жыл сайын ұлғайып, жалпы
суармалы жердің 25% айналымнан шыққан. Қызылорда
облысының суармалы алқаптарының тұздану
дәрежелері келесі графиктерде көрсетілген.
2009-2012 жылдар аралығындағы Қызылорда облысы суармалы
жерлердің тұздану дәрежесі бойынша орналасуының
салыстырмалы көрсеткіші.
|
Жыл дар |
Суармалы жерлердің тұздану дәрежесі
бойынша орналасуы, % |
|||
|
тұздан баған |
Әлсіз тұзданған |
Орташа тұзданған |
күшті және өте күшті тұзданған |
|
|
2009 |
- |
33,5 |
30,6 |
30,64 |
|
2010 |
- |
33,7 |
39,6 |
26,8 |
|
2011 |
- |
38,5 |
32,4 |
28,8 |
|
2012* |
- |
40 |
35 |
30,2 |
*-болжам бойынша
Қызылорда
облысы бойынша суармалы жерлердегі
топырақтың
тұздану дәрежесі
Қызылорда
облысының суармалы алқаптары бойынша
топырақ-мелиоративтік жағдайы
|
Суару алқабы |
Жыл |
Топырақтың
мелиоративтік жағдайы |
|||||||
|
тұзданбаған |
нашар
тұзданған |
орташа
тұзданған |
жоғары
тұзданған |
||||||
|
га |
% |
га |
% |
га |
% |
га |
% |
||
|
Түгіскен
(31500 га) |
1970 |
14100 |
44,8 |
6500 |
20,6 |
5000 |
15,9 |
5900 |
18,7 |
|
1980 |
13100 |
41,6 |
7100 |
22,5 |
6180 |
19,6 |
5120 |
16,3 |
|
|
1990 |
12200 |
38,7 |
6800 |
21,5 |
8000 |
25,3 |
4500 |
14,5 |
|
|
2000 |
10000 |
31,7 |
3000 |
9,5 |
14500 |
46,0 |
4000 |
12,8 |
|
|
2010 |
8500 |
27,0 |
2850 |
9,3 |
16950 |
53,8 |
3200 |
9,9 |
|
|
Жаңақорған-Шиелі
(45600 га) |
1970 |
10700 |
23,5 |
5800 |
12,7 |
8000 |
17,5 |
21100 |
46,3 |
|
1980 |
9200 |
20,1 |
6820 |
15,0 |
16150 |
35,4 |
13430 |
29,5 |
|
|
1990 |
7150 |
15,7 |
10520 |
23,0 |
14500 |
31,9 |
13430 |
29,4 |
|
|
2000 |
3327 |
7,3 |
17771 |
39,0 |
15730 |
34,5 |
8772 |
19,2 |
|
|
2010 |
2980 |
6,5 |
23500 |
51,5 |
11420 |
25,1 |
7700 |
16,9 |
|
|
Қызылорда
(128900 га) |
1970 |
32200 |
25,0 |
30500 |
23,7 |
12500 |
9,7 |
53700 |
41,6 |
|
1980 |
30100 |
23,3 |
28500 |
22,1 |
13600 |
10,6 |
56700 |
44,0 |
|
|
1990 |
29500 |
22,9 |
27630 |
21,4 |
14200 |
11,0 |
57570 |
44,7 |
|
|
2000 |
28100 |
21,8 |
26150 |
20,3 |
16500 |
12,8 |
58150 |
45,1 |
|
|
2010 |
25450 |
19,7 |
24600 |
19,1 |
18500 |
14,3 |
60350 |
46,9 |
|
|
Қазалы
(59450
га) |
1970 |
22450 |
37,8 |
8100 |
13,6 |
3000 |
5,0 |
25900 |
43,6 |
|
1980 |
20160 |
33,9 |
8700 |
14,6 |
5460 |
9,2 |
25130 |
42,3 |
|
|
1990 |
14700 |
24,7 |
9260 |
15,6 |
7210 |
12,1 |
28280 |
47,6 |
|
|
2000 |
4200 |
7,0 |
13267 |
22,3 |
15180 |
25,5 |
26803 |
45,6 |
|
|
2010 |
3013 |
5,0 |
14120 |
23,7 |
14887 |
25,0 |
27430 |
46,3 |
|
1.Түгіскен массиві
бойынша суармалы жерлердегі топырақтың тұздану дәрежесі
2.
Жаңақорған - Шиелі массиві бойынша суармалы жерлердегі
топырақтың тұздану дәрежесі
3. Қызылорда
массиві бойынша суармалы жерлердегі топырақтың тұздану
дәрежесі
4. Қазалы массиві
бойынша суармалы жерлердегі топырақтың тұздану дәрежесі
1. 2.
3.
4.
Осы мәліметтерді сараптай келе өте күшті тұздалған жерлер
Қызылорда және
Қазалы массивтері,
олардың тұздану үлесі:
-
Қызылорда массиві - 46,9 %
-
Қазалы массиві – 46,3
%
Ұсынылатын іс-шаралар:
1.
Дақылдардың оптимальді суару режимдерін анықтау
2.
Тұзданған топырақтың оптимальді шаю нормасын
анықтау;
3.
Қашыртқылы-кәрізді тізбектің оптимальды
параметрлерін анықтау (тереңдігі, арақашықтығы,
жиілігі);
4.
Галофит өсімдіктерін ауыспалы егістікке ендіру арқылы
топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту;
5.
Қызылорда облысының әкімшілігі және ҚР
ауылшаруашылық министрлігі тарапынан
күріш
дақылының көлемін қысқарту шаралары (жер
асты суын төмендету және суармалы су көлемін азайту).
Дақылдардың
оптимальді суару режимдерін
анықтау
Облыстық “Қазсушар”мекемесінің мәліметтері
бойынша егілетін (күріш
және т.б.) дақылдардың суармалау мөлшері оптимальді
суармалы мөлшерінен әлдеқайда жоғары. Сондықтан,
осы мәселе қолға алыну керек.
Тұзданған топырақтың шаю нормасын анықтау
Қызылорда
облысының Сол жақ
Қызылорда массивінде орналасқан Шіркелі
шаруашылығының жерлері өте күшті тұзданған
жер көлемі 70% құрайды осыған байланысты
шаруашылықтың ауыспалы егістік жерлеріне аталған іс-шараларды
қолданылу керек
Ұсынылып отырған
шаю нормасының мәндері
|
Аймақтар |
Негіздеп шаюдың ұсынылып отырған мәні, тек.м/га |
Негіздеп шайылатын жердің ауданы, га |
|
Әлсіз |
5000 |
1376 |
|
Орташа |
6000 |
1038 |
|
Күшті |
7000 |
972 |
|
Барлығы |
3386 |
|
Қашыртқылы-кәрізді тізбектің
оптимальді параметрлерін анықтау
(тереңдігі, арақашықтығы,
жиілігі)
Жердің
тұздану дәрежесіне байланысты қашыртқы тізбегінің
тереңдігін және жоспарда орналасу арақашықтығын
төмендегідей мәліметтер ұсынылады (топырақтың
геологиялық жағдайына, топырақтың физикалық
қасиеттеріне, жер асты суының тұздану дәрежесіне
және орналасуына)
Қашыртқылардың
ара қашықтығы
|
Аймақтар |
hдр- байланысты
қашыртқылардың арақашықтығы, м |
|||
|
1,5 |
2,0 |
2,5 |
3,0 |
|
|
Әлсіз
тұзданған |
255 |
295 |
335 |
375 |
|
Орташа тұзданған |
140 |
170 |
200 |
230 |
|
Күшті
тұзданған |
90 |
110 |
130 |
150 |
Галофит
өсімдіктерін ауыспалы егістікке ендіру арқылы
топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту
Галофит – тұзданған
жерлерде өсетін өсімдіктер (Сыпырғыш, жоңышқа,
мия, қант қызылшасы, балқұмай, солерос)
Сыпырғыш
Балқұмай
Мия Жоңышқа Қант қызылшасы
Солерос тұзданған
жерлерде жақсы өседі. Сол жағында тұзсызданған
топырақта, оң жағында тұзданған топырақта. Екі
ыдыста да солерос бір мезгілде егілген
2012-2015 жылдары күріш
дақылының
көлемін қысқарту шаралары .
|
№ р/н |
Атқарылатын жұмыс түрлері |
Орындалу мерзімі |
Орындаушы |
|
|
Күріш егісінің көлемін қысқарту: |
|
|
|
1 |
70,0 мың.га дейін |
2012 жыл |
Кызылорда қаласы және аудан әкімдері |
|
2 |
68,5 мың.га дейін |
2013 жыл |
|
|
3 |
67,5 мың.га дейін |
2014 жыл |
|
|
4 |
66,9 мың.га дейін |
2015 жыл |
%
Әдебиеттер:
1.
Қызылорда облысы суармалы жерінің 2009-2011-ші жылғы
гидрогеологиялық-мелиоративтік жағдайы туралы жылдық есебі
2.
Қызылорда облысының «Қазсушар» мекемесінің есептері
3.
Қызылорда облысындағы ауылшаруашылығы айналымнан
шыққан жерлерді қайта қалпына келтіруге арналған
іс-шараларды жасау тақырыбындағы есебі.
Қорытынды
1.
Егістік жерлерді шаю процессі күріш дақылын өндіріп
өсіру арқылы іске асырылады.
2.
Коллекторлы –кәрізді тізбек топырақтың тұздану
дәрежесіне байланысты анықталады.
3.
Галофит өсімдіктерді ауыспалы егістікке ендіріп,топырақты тұзсыздандыру.
4. Суармалы жерлердегі күріштік егістің көлемін
қысқарту