Қазақ халқы –
салт дәстүрлерге өте бай ел. Бұл – оның
мәдениетті, әрі тәрбиелі ел екендігінің
айғағы. Белгілі қоғам қайраткері, заңгер
Н.Шәйкенов: «Ұлт дәстүрі-заңнан биік»,-деген.[1;180]
Демек, салт-дәстүрлі ел мықты әрі тұғыры
биік ел. Біздің халқымыз өз ұрпақтарына
ғасырдан-ғасырға ұлт қасиетін
салт-дәстүрімен,өнегелі
әдет-ғұрыппен,үлгіні жөн-жосықпен,
әдепті ырым, тыйыммен
тәрбиелеп, ұлағатты ұл, инабатты қыз
өсірген. Ұлттық
тәлім, салт-сана сабағы адамгершілік тәрбиесінің
аса сенімді әрі ғажайып жол екенің көрсетті. Дана
халықтың өзі жасаған осы әдет-ғұрып
пен жөн-жосықты біліп, үйрену және өмірде
қолдану-ағайынды адастырмас сара жол. Заманның ағымына байланысты кейбір
салт-дәстүрлер ұмытылып бара жатыр оның ішінде
қыз бен жігітті жақындастыру салты ерекше орын алады. Қазақ халқында
ұл бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған
шақта әрбір ата-ана «ұлын ұяға, қызын
қияға қондыруы» парыз. Қазақта «балиғат»
деп 13-ке толған қыз баланың жасын атайды. Ал, осы
жастағы ұл баланы «ер жетті» деп атайды. Қазіргі кезде
қолданылып жүрген «кәмелетке толу» ұғымы
жасөспірімдік шақтың соңы болатын 16-17 жасты
белгілейді. Халық түсінігі бойынша жастарды неғұрлым
ерте үйлендірсе, жағымсыз қылықтардан аулақ
болып, ұрпағы көп, дені сау, мықты болып
қалыптасады деген. 13 жастан асқан соң, исламның
шариғат ережелері бойынша адам пенделік істерге барып,
күнәһарлық жасай бастайды деп танылады.
Сондықтан, қыз баланы 13-14 жасында, ұл баланы 14-15 жасында
үйлендіретін болған. Үйлену салтының осы аталған
дәстүрлі бітімі негізінен ХХ ғасырдың орта шеніне дейін
Қазақстанның әр жерінде және шет елде
тұратын қазақтар арасында некен-саяқ сақталып
келді. ХХ ғасырдың соңғы ширегіне дейін жастар 20-25
жас аралығында үйленіп тұрмыс құратын болып
келсе, соңғы ондаған жылдар ішінде некелесу 28-30 жасқа
дейін ұзарып келе жатқаны байқалуда.[2;170] Ілкі замандардан
бері қазақтар, бергісі ауыл-аймақ шет-шекарасының
тыныштығы, арғысы хандық немесе мемлекет қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мақсатында көрші ру-тайпалар немесе
мемлекеттермен туыстық, меймандостық қатынас орнатуға
талпынған. Ондайда, «үйірі басқаны ноқта қосады,
атасы басқаны неке қосады» және «ұлыңды
ұрымға, қызыңды қырымға» деген бойынша
неғұрлым алыс жерден қыз алып, қыз берісуді жөн
санаған. Оның өзіндік мәні тым тереңде жатады. Ең
әуелі, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата
араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз берісуге
тыйым салуы негізінде қан тазалығы мен осы арқылы
ақыл-есі, дені сау ұрпақ өрбіту қамынан
туындаған салт қалыптастырған. Сондықтан, шалғай
жерлерде туып-өскендердің өзара некелесуінен туған
балалардың дені сау, мықты болып өсетінін де
қазақ о баста санаға әбден сіңіріп,
бұлжымас қағидаға айналдырған. Сондай-ақ,
«жер айырылса шым бітейді, ел айырылса қыз бітейді» сөзі айтып
тұрғанындай, арада туған түрлі кикілжіңдер
түбінде қыз алысып, қыз берісу арқылы шешіліп,
мамыражай қалыпқа келуі сияқты жәйттерден
қоғамдық өмірде некенің және өмірге
ұрпақ әкелуші болашақ ана, қыздың аса зор
маңызға ие екендігін байқау қиын емес. Үйлену
салты негізінен құдалық, үйленуге дайындықтар,
той және тойдан кейінгі әдет-ғұрыптар сияқты
кезендерден құралады.
Мәселен: Екі жастың бас қосып,
отбасын құруы ежелден қалыптасқан дәстүр
бойынша құдаласудан басталады. Қазақтар , әдетте,
«тең-теңімен, тезек қабымен» деген қағида бойынша
ежелден сыйласатын, аралас-біліс, әлеуметтік деңгейі өзімен
шамалас адамдармен құдаласатын болған. Қазақта
құда болудың бірнеше түрі ( «бел құда», «бесік құда» және
«қарсы құда» деген негізгі түрлері
қалыптасқан.
Бел
құда. Өзара таныс-біліс, дос-жаран адамдардың әйелдері бірдей
құрсақ көтеріп жүрген болса, ондай адамдар
алдын-ала уағдаласатын болған. Яғни, бірінен ұл,
бірінен қыз туса достар бел құда атанатын болған. Ал,
бірыңғай қыз немесе ұл туса,
әке-шешелерінің достығын жалғастырып, жолын
бөлісетін болған. Мұны қазақтар «қарғыбау» дейді.
Бесік
құда. Балалары бесікте жатқанда кейбір ниеттес адамдардың
құдаласуын «бесік құда» деп атайды. Бұлайша
құдаласу орташа дәулетті адамдар арасында болып, берілетін
қалыңмал мөлшері әдеттегіден едәуір төмен
және қалыңмалды ерте бастан-ақ, ақырындап
төлеп отырған. Құдаласудың бұл түрі
күні бүгінге дейін сақталған деуге боларлық.
Қарсы
құда. Бір-бірімен өзара қыз алысып, қыз беріскен
қат-қабат құдаларды атаса, қарсы
құдалықтың тағы бір түрі – қыз
алған жақ қыздың қалыңмалын төлеуге
шамасы келмесе, қалыңмал орнына өз жағынан бір
қыз берген. 1960-жылдардан бастап үйленіп, тұрмыс
құру көбіне жастардың өз қалауларымен
жүзеге асырылды. Сондықтан, өз еркімен бас қосуына
байланысты болатын құдалық түрі халық арасында «құдай қосқан
құда» деп атала бастады. Бұлайша үйленудің
өзі екі түрлі болды. І) Құдаласу жолы бойынша жасалып,
алдымен қалыңдық жағының «ұзату тойы», одан кейінгі «үйлену тойы» немесе «келін
түсіру тойымен» жалғасатын үйлену салты. Белгілі себептерге байланысты туындаған «алып қашу» немесе «қашып кету» арқылы
үйлену салты. Бұл салт негізінен екі жақты көптеген
салмақтан құтқарудан туындаған деуге негіз бар.
Ол шындығында қызды күшпен алып қашу емес, келісілген
жағдайда атқарылатын шара. Мұндайда, жігіт жағы
қызды кіргізіп алған соң, құдалар ауылына «аяққа жығылып, кешірім сұрап, рұқсатын алуға»
2-3 адам «хабаршы» келеді. Үйленудің бұл түрі кейде
ата-ананың, әсіресе, қыз жағының екі жастың
үйленуіне қарсы болған жағдайында да жасалады. Алайда,
екі жастың ниетін біле тұрса да құдаласудың
бірқанша ырым-кәделерінен азат болу мақсатында
ата-ананың осындай жолға баратыны кездеседі. Қыздың
кетіп қалуының ерікті немесе еріксіз түрде
болғандығын білу үшін қыз жағынан
«қуғыншы» келеді. Ол көбінесе қыздың
жеңгелері болып келеді. Мұндайда көбіне екі
жақтың өзара тіл табысып, мәмілеге келуімен
аяқталып жатады. Алып қашу алдын-ала қарастырылған
болса, үйлену тойы сол күні атқарылып кетіп те жатады. Ал,
дайындық болмаған жағдайда бірнеше күннен кейін де той
жасалады. Құдалықтың
баянды болуы көп жағдайда қыз айттыратын жаушыға
байланысты. Жаушы жөн-жосықты білетін, тіл-ауызды, әзілге
жүйрік адам болуы тиіс. Жаушылар сырт белгісімен-ақ көзге
бірден ерекшеленіп тұрады. Қызыл (бурыл) ат мінген, сәнді,
жеңіл киінген, шалбардың бір балағын етік қонышына
салып, келесі балағын шығарып киген жаушы қыз
үйінің төрінен бірақ шығады. Қызын беруді
ұйғарған болса мал сойылып, құрмет
көрсетіледі. Сыбағалы табақ тартылып, ас ішіліп болған
соң келген жаушы сөз алып, – «…Сізде бір лашын, бізде бір
сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарыма ілдірейін
деп едім» дегендей ниетін тұспалдай жеткізеді. Қыздың
ата-анасы жаушының өтінішін қабыл алған болса,
соның белгісі ретінде, екі жақтың
құдалығының берік болуын нышандап, жаушыға «шеге
шапан» жабуы, тіпті, мырзалық танытса, жолына қарай «шеге ат» мінгізуі
– жігіт жағының құдалыққа келе беруіне ниет
білдіргені. Жаушы қайтып келген соң жігіт әкесі оған
өз әлінше «бата аяқ» аталатын кәде жасайды. Енді жігіт
жағының туыстары жиналып, құдалыққа баратын
адамдардың құрамын, санын және бас құданы
тағайындап, белгіленген күні «құда түсу тойына»
аттанады. Бас құдаға көргені мен түйгені
көп, салт-дәстүр, жөн-жобаны жақсы білетін,
шешен, өнерлі адам тағайындалады. «Құданы
құдайдай күт» деген бойынша қыз ауылы үйлер
тігіп, құдаларды салтанатпен қарсы алады. Құдалар
өзара қалыңмал мөлшері, тоймал, өлі-тірі,
қыз беретін уақытты келіскен соң, дәстүр бойынша
құдалықты бұзбауға серттесетін салт –
қанға қол батырып, ақ бата, қызыл қан
шығарған құда болысуына арналып ақсарбас
шалынады. Бұл ырым «қанға қан қосылды, енді туыс болдық»
деген ишараны білдіретіндіктен, «құда мың жылдық,
күйеу жүз жылдық» деген бойынша,
туыс-жекжаттықтың тамыры тереңге кеткендігін
айғақтайды. Мал бауыздалғанда бата берген құда
«бауыздау құда» деп аталады.Қанға қол матырып,
ант беріскеннен кейін мәні жағынан да, ғұрыптық
жағынан да ерекше саналатын — құдаларға
«құйрық-бауыр» жегізу салты атқарылады. Арнайы пісіріп,
әзірлеген қойдың құйрық майы мен бауыры
туралған табақтан қыз жағының адамдары
құда, құдадеселік, құйрық-бауыр
жеселік, құйрық-бауыр жемесек,
Несіне құда деселік, – деп өлеңдете келіп,
құдаларға, отырған адамдарға айнала
құйрық-бауыр асатып шығады. Осы екі дәмнің
үйлену салты кезіндегі ерекше сипатқа ие болуының астарлары
халықтың дәстүрлі наным-сенімінде жатыр.[3;16-19]
Мәселен, мал баққан көшпелі халықтарда май —
молшылықтың, береке-байлықтың нышаны саналады.
Жаңа түскен келін босаға аттаған соң
есіктің екі босағасына май жағуы, үйге кірген соң
ошақ басында отқа май құюы сияқты т.б.
жосын-жоралғылары майдың наным-сенімдік тұрғыдан
туындайтын ғұрыптық қызметтерін айғақтайды.
Сондай-ақ, жайлы, жағымды, келісті, бай, ауқатты
ұғымдарының синонимі ретінде қазақтар «майлы»
сөзін де қолданатыны бар. Ал, бауыр сөзі қазақ
тілінде туыс, ағайын және іні деген ұғымдарды
білдіреді. Бауырластық — туыстық, меймандостық
ұғымдарына ұқсас түсініктер беретіні мәлім.
Ет мүшелерінің ішінде бауырдың дәмділігі ерекше екені
де белгілі. Сондықтан, бауырдай тату-тәтті болып, туыстасып, бауырласқанының
белгісі реінде бауыр тартылады. Дүние, әлем, тіршіліктің
жұп, қос негізді болатыны жөніндегі халық
түсінігі бойынша (дуалистік ілім), осы ғұрып астарында да
жақсылық-жамандық,
қайырымдылық-зұлымдық, аспан-жер сияқты
категорияларға сәйкес келетін ақ-қара символикалары да
көрініс тапқан. Ендеше, адамдардың
жақындасқандығын білдіретін, «бір табақтан ас ішкен»
делінетін ежелгі салт бойынша май мен бауыр жесу арқылы
жақсылық пен жамандықта бірге болып, туысқандық
жүгін бірге көтерісуге серт беріскен магиялық мәнді
ғұрып атқарылады. “Құдай” (уәде) дескен,
құйрық бауыр жескен” мақал осыдан қалса керек. Тойға
дейінгі немесе үйлену дайындықтарына байланысты атқарылатын
үйлену салтының негізгі шаралары осындай болып келеді.
Әдебиеттер:
1. Шәйкенов Н. «Қазақ
халқының салт-дәстүрлері» //Алматы:
Қазақстан, 1974.-180б.
2.Қажыбайұлы С.
«Қазақтың бұрынғы үйлену
салт-дәстүрлері» // Жұлдыз№1,2005,169-175б.
3.Шаханова Н. «Үйлену салттарымен байланысты
қонақасы түрлері//Nomad-Kazakhstan»-2009-4,16-19б.