А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің оқытушысы, гуманитарлық ғылымдар магистрі Нурсеитова А.А.

Көркем шығармалардағы киелі сан атауларының этномәдени мазмұны.

(Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов шығармалары бойынша)

Қазақ тілінің киелі лексикасында сан атаулары айрықша орын алады. Р.Ә.Авакова: «Адамзат қоғамында сандар діни, тәңірлік және әлемдік символдар ретінде қарастырылып, олардың бойында адам санасы жете қоймайтын құдіретті құпиялар мен сырлар жатқанына, сонымен қатар бұл құдіретті күштердің адамға жақсылық та, жамандық та әкелетініне сенген» - дейді [1, 72.].

Киелі сандар. Адамзат баласының даму жолындағы жетістіктерінің бірі—санаудың пайда болуы. Алғашқы адамдар өз ойы мен сезімін ым, қимыл-қозғалыс арқылы білдіріп, тарихи дамудың екінші сатысында табиғат құбылыстарында болып тұратын әр түрлі дыбыстарды меңгеру арқылы сезуді шығарды. Бір-бірімен қарым-қатынас жасап, айырбас арқылы зат алмасу әсерінен санада санау қалыптасты. Жүздеген, мыңдаған сандардың ішіндегі халық ауыз әдебиетіне, соның ішінде эпостық жырлардың көркемдік сапасына үлкен құндылық қосқан киелі сандар болып табылады.

Әр ұлт халқы сандарды тек сандық ұғымда қолданбай, оларға өзінше киелі мән берген. Сандық символдардың сырын тек сандық тұрғыдан емес, сол халықтың жаратылыс болмысына, өмірге деген философиялық көзқарастарына, діни наным-сенімдеріне және олардың материалдық мәдениетіне терең үңілгенде ғана ашуға болады. Қазақ халқында үш, жеті, тоғыз, қырық сандары қасиетті, киелі сандар деп есептелген.

Мәселен киелі үш саны әлем халықтарының дүниетанымында, салт-дәстүрлері мен наным-жорамалдарында басты орынға ие. Қазақ ескіліктеріндегі қасиетті сандар жүйесін зерттеген Қ.Дүсіпбаева мен Ф.Р.Ахметжанова үш саны әлемнің үш бірлігін - жоғары, ортаңғы және төменгі - өткенді, қазіргіні және болашақты білдіреді деп көрсетеді .

Үш санының киелі мәні қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлері мен ырым-жоралары ұғымдары мен байламдарында да аңғарылады. Мысалы, дарынды адамдардың «киесі жұқсын» деген мақсатпен балалардың аузына үш рет түкіртетін ырымдар осыдан тараған. Адамның тұла бойының өзі үш әлемді құрайды. Жоғарғы әлем бас, ортаңғы әлем мойыннан белге дейін, төменгі әлем белден төмен қарай .

Үш саны—Халықтар арасында жалпы жаратылысты тігінен алғанда Жоғарғы әлем—Тәңірлер әлемі, Ортаңғы әлем—Адамзат әлемі, Төменгі әлем—Әруақтар әлемі деп үшке бөлген. Осы жайды Ш.Уалиханов "Жоғары қабатта адамдар тұрады, олар белбеуін мойнына тағады, Ортаңғы қабатта адамдар тұрады, олар белбеуін беліне буынады. Төменгі қабатта адамдар тұрады, олар белбеуін тізесіне буынады" [2,246] деген халықтық түсінікті келтіреді. Бұл түсінікті бүгінде Жоғарғы қабат—"Тәңір"; Ортаңғы қабат—Телекей, кейде телегей; Төменгі қабат—Теңіз немесе теңгіз деп те атайды.

Үш санының және басқа да сандардың киелі мағынасы тарихи кезеңдер өте келе ұмыт болып, басқа этномәдени қасиеттер мен сипатқа ие бола бастағанын атап өткен жөн. Дегенмен сандарға қатысты баска дәстүрлер мен ырымдардың, байламдардың негізінде (үш тоқтам, үш алыс, үш дауасыз, үш байлық, үш мақсат, үш қадірсіз, үш көз, үш биік, үш шырақ, үш қасиет, үш із, үш ғайып, үш тәтті, үш тұл, үш қазына, т.б.) сандар әлі де киелілік мәнін жойған жоқ.

Үш санына байланысты қалыптасқан ұлттық ұғымдар:

Үш қуаныш: Алғыс алу, өзіңді көптің іздеуі, ісіңнің өшпеуі.

Үш арсыз Күлкі, ұйқы, тамақ

Үш жұрт:

Өз жұртың - күншіл, Қайын жұртың -міншіл, Нағашы жұртың - сыншыл.

Үш қуат:Ақыл. Жүрек.Тіл.

Үш сауап: Шөлге құдық қазған, Өзенге көпір салған, Жолға ағаш еккен.

Үш асыл: Көз. Тіл. Көңіл.

«Үш бөрі». Құмалақтың оң қанатынан бір-бірден үш, не үш-үштен тоғыз құмалақтың мүшеленуі. «Үш бөрі түскен адам жай кісі емес, аруақты кісі» деп есептеледі. Үш бөріні «ақ дегенің алғыс, қара дегенің қарғыс. Айтқаның келеді, тілегенің болады, әлемнің төрт тарапына сапар шексең де, жолың болады» деп жориды.

«Үш ай». Ислам дінін ұстанғандар, ауыз бекітетін Ражаб, шабан, Рамазан айларын басқа айлардан айрықша деп атайды. Бұл айларда Алла тағалаға ерекше сиынған. Себебі, оның сауабы басқа айлардан бірнеше есе артық. Осы айларда аспаннан Құран түскен. Және бұл Пайғамбардың туған күнімен байланысты болған. Яғни Рамазан айының 27-түні Мұхаммедтің 40 жасында жұма күні түнде көктен Алла әмірімен қасиетті кітап түсе бастаған. Бұл түн - «Қадыр түні». Қадыр түнін көрген және сол сәтте айтылған тілек қабыл болады. «Бұл түнде оқылған бір намаз басқа күндердің мың намазы орнына жүреді» делінген шариғатта.Осындай үш санына байланысты сөз тіркестерін ақындардың сөз саптауынан байқай аламыз. Мысалы:

Жоқтық, барлық – жоғалмақ араласы,

Үш еріксіз болады мағынасы [3,154].

Ой құмар, өлең құмар, малға құмар,-

Бұл үш құмар қоя ма мені көмбей? [3, 62].

Орта жүзден де аттанды Сәмке хан,

Үш жүзден жиылыпты бірталай жан [3, 294].

Көзім жасын көрсейші!

Үш наурызды берсейші [4,36].

Жоғарыда келтірілген мысалдардан үш еріксіз, үш құмар, үш наурыз, тіркестері арқылы ұлттық маңызы бойына сіңген тілдік деректер байқадық.

Төрт саны—Ежелгі рулық қауым адамдары космос төрт бұрышты, оның ортасы болады деп дүние кеңістігін симметрия заңы тұрғысынан қабылдаған. Олар өзін дүние кеңістігінің ортасында тұрмыз деп есептейді де, кеңістікті екіге бөледі: тіршілік мүмкіндігі мол кеңістік бетті-оң жақ, тіршілік мүмкіндігіне қолайсыз жақ бетті-сол жақ. Оны ежелгі түркілер "төрт булу" (дүниенің төрт бұрышы) деді. Бұл төрт бұрыш: ілгері (күн тоқсық); құрыйа (күн батсық); берне (күн ортасы-оңтүстік); йырайа(түн ортасы-сол түстік)түрінде аталды. Олар өздерін тепе-тең төрт жағы бар.Төрт саны. Қазақ халқының қай эпосын алсаң да батыр жалғыз суреттелмейді, оның мақсат-мұратқа жетуі жолындағы іс-әрекетінде сенімді серігі, айнымас досы болады. Сондай бейненің бірі—тұлпар ат. Ат қасиетін суреттеу, оның достығы мен батырды ойлаған жеріне "әп-сәтте", "көзді ашып-жұмғанша" алып баратын жүйріктің қасиетін жырлау батырлық жырларда үлкен орын алады.

Дүниенің төрт бұрышы.Бұл тіркес батырлық жырлармен бірге жыраулар тілінде де үлкен орын алады. Бұл тіркес"дүниенің төрт бұрышы" деген тіркестегі "төрт" сан есімі төрт бағыттың жиынтық атауы ретінде қолданылады. Әйтсе де, әдеби тілде оның "шар тарап" деген екінші атауы бар. "Шар" парсы сөзі—төрт деген ұғымды білдіреді. Бұл тіркестің мағынасы—"дүниенің төрт тарабы": шығыс, батыс, солтүстік, оңтүстік. Осы ойдың негізінде пайда болып, әдеби тілде қолданылатын басқа да сөздердің бірі—"болып-толған, қағанағы қарық, сағанағы сарық күйге жетті, еш нәрсені қажетсінбейді" мағынасында айтылатын "Төрт құбыласы түгел", "Төрт жағы құбыла", "Төрт құбыласы тең /сай/" деген тіркестер. Бұл тіркестер жоғарыдағы тіркестің өзгеріске ұшыраған жаңа түрі, үлгісі. ". Бұл "Дүниенің төрт бұрышы" деген ұғымның жаңарған, екінші бір формаға, мағынаға ие болған үлгісі.

Ел ұйқыға жатқаннан кейін, шамамен екі сағат өткен кез түннің бір ұйқысында делінсе, бұдан кейінгі екі сағат түннің екі ұйқысында деп айтылады. Түн жарымда, түн ортасы ауған кез, жеті түнде тәрізді қолданыстар түннің осы айтылған мезгіліне қатысты деуге болады. Ал таңға бір ұйқы қалғанда деген тіркес түннің ең соңғы бөлігін білдіреді. Бұл шақтар әдетте Жетіқарақшы жұлдызның қозғалысына қарап ажыратылады. Түн ұйқысын төрт бөлді деген фразеологизм түннің осындай төрт бөлігіне орайлас айтылған деуге болады.[6,41] Мысалы М.Дулатовтың «Шешенің балаларын сүюі» өлеңінде:

Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай,

Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын [5, 63].

деген өлең жолдары бар. Осындағы түн ұйқысын төрт бөлді деген фразеологизм түннің осындай төрт бөлігіне орайлас айтылған деуге болады.

Сондай-ақ, "ешнәрсеге мұқтаж емес" деген ой үшін жұмсалынатын тілімізде төрт тұрманы түгел, тұрманы түгел тәрізді тұрақты сөз орамдары бар. Бұл фразеологизм қазіргі кезде «ешнәрсеге мұқтаж емес деген» мағынаны білдіреді. Төрт тұрманның ертеректегі мағынасы басқашалау. Байырғы кезде ел қорғаған батырдың алдымен төрт тұрманы болуы керек.

Әдетте төрт тұрманға сарбаздың 1. ер-тұрманы (ер, құйысқан, өмілдірік қамшы, үзеңгі т.б.); 2.мүкәммалы (кісе, дәндәку, кемер, белдік, күдері белбеу т.б.); 3. жау жарағы, қару қаттауы (сауыт, дулыға, қалқан т.б.); 4. бес қаруы жатады.[6, 23] Ер-тұрман, қару – жарақ символикасы әдеттегідей, әскери адам үшін оның қаруы тек жауынгерлік қызметінің ғана емес, сонымен қатар ер азаматтың намысының символы, жігіттің ер атануының өзіндік бір белгісі. Қазақ халқы атқа келістіріп мінуді өнер санаған, оның ер тұрман, жүген-құйқасын сәндеп әбзелдеуді салт еткен. Қазақ ер тоқымнан айырылуды жаман ырымға жорыған.

Қамшы халық ұғымында қажетті бұйым, ежелден қолданылып келе жатқан құрал. Қазақта ер-азаматпен «қамшы» сөзі де бірге аталады. Өйткені ер жетіп қалған ер баланы «қамшыұстар» деп те атаған. Қамшы – ер азаматтың қаруы, онсыз ежелгі адамдарда бірде-бір азамат жүрмеген. Қамшысы бар үйге жын-шайтан жоламайды, ол үйдің иесі бар деп түсініледі. Қамшы ілулі тұрған үйге кірген кісі сыпайылық сақтап, әдеппен кіреді, әдебімен кетеді. Өйткені, оны қамшының мысы басады. Ертеректе «үйге қамшы бүктеп алып кіру» әдептілікті байқатады деп есептеген. Халықта қамшы сыйлау, қамшыға байланысты жол-жоралғы баршылық. Төмендегі мысалдаран ақын қолданыстарында ер-тұрман, күміс тұрман, ат-тұрман деп құбылта қолданылғанын байқаймыз.

Ер-тұрманым жарқырап,

Күміс жапқан қақталып [3, 57].

Күміс тұрман тағынып,

«Мен қалаймын ?» деп еспе! [3, 57].

Сайын сынды батырдың,

Ат-тұрманын оңдатты.

Таңдап алып үш кенттен

Отыз жігіт жолдасты [4,4].

Сауытың қалды сандықта,

Алмасың қалды тұлдықты [4, 85].

Ер тұрман, күміс тұрман, ат-тұрман бұл сияқты тіркестерден көретініміз ұлт менталитетіндегі лингвомәдени категория ретінде объективтенген этнолексема – жылқы сөзі қазақтың дәстүрлі мәдениетінен хабардар етеді.

Қазақ халқы сандарды тек сандық ұғымда қолданбай, оларға өзінше киелі мән берген. Сандық символдардың сырын тек сандық тұрғыдан емес, сол халықтың жаратылыс болмысына, өмірге деген философиялық көзқарастарына, діни наным-сенімдеріне және олардың материалдық мәдениетіне терең мән бергендіктерін ақын-жазушылардың шығармаларынан келтірілген мысалдардан байқауға болады.

Пайдаланылғанған әдебиеттер:

1 Авакова Р. Фразеологиялық семантика. Алматы, 2003.

2 Валиханов Ч. Собр. сач. в 5 томах, т.1. А-А, 1961, с.246.

3 Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары (өлендер, дастандар, қара сөздер). Алматы: Жазушы. 1988, 360-бет.

4 Байтұрсынұлы А. Б. Көп томдық шығармалар жинағы. 5-том. –Алматы , «Алаш баспасы», 2006 – 288 б.

5 Дулатұлы М. Шығармалары. Алматы 1996.- 250 б.

6 Уәлиұлы Н.У. Фразиология және тілдік норма. – А.: Республикалық баспа ка бинеті.

7 Қайырбаева Қ.Т. Филол.ғыл.канд.дисс.автореф., Алматы, 2004 . -31 б