Темірбаева Бибіғайша

Алматы

Ақын Жақан Смақов поэзиясының тәрбиелік мәні

Жалпы қазақ әдебиетінде балалар поэзиясының өкілдері көп емес. Бөбек деп, өбектеп өткен ақынның бірі әрі бірегейі Жақан Смақов. Бесіктен белі шықпаған сәби мен мектеп табалдырығын енді аттаған балалар шығармашылығын арқау етіп алған ақынның өлеңдері бала тәрбиелеудің баспалдағы іспеттес. Туындыларының тұла бойында тәрбиелік мән бар.

«Әлди бөпем» мен «Қаз-қаздың» бір емес, бірнеше түрін жазған.

Әлди, әлди, әлди-ай,

Ұйықта бөпем, ұйықта жай.

Бесігіңе бөлейін,

Еміздігің берейін, -

деп ән әуезімен бір елітіп әкетсе, енді бірде:

Қыстың күні сықырлап,

Мұз жарылды сытырлап.

Айдың аппақ жарығы,

Маяда малдың арығы.

Қасқыр малды ториды,

Малды малшы қориды.

Қасқыр мұнда келмейді,

Қойды біздің жемейді.

Аю мұнда баспайды,

Атаң атып тастайды.

Аппақ,Аппақ, Аппағым,

Тыныш ұйықта, жат жаным, -

деп дала көрінісі мен аңдардың табиғатын үйлестіре суреттейді. Өлеңді оқып отырып еріксіз сол құбылыстар көз алдыңа келеді.

Бөпем қаз-қаз тұрады,

Бөпем қаз-қаз басады.

Қаз-қаз басты құлады,

Құлады да жылады,

Жүрсең бөпем құлама,

Құласаң бөпем жылама, -

жолдардан балаға деген арнау тілектің нышанын байқаймыз. Бұл «Әлди» мен “Қаз-қаз» бесік жыры мен тұсау кесердің жаңа бір түрі десек те болады. Осындай әдіспен жазылған өлең түрлері балалар әдебиетінде жоқтың қасы.

Жақан Смақов шығармаларының ішінде мазақтама тұрғысында жазылған бірқатар туындылар бар. Мысалы үшін, «Жылауық», «Маубас», «Қисыбай», «Аяншақ», «Башпақ», « Қорқақ», «Тағы бір жылауық», «Қожақ» т.б.

Шыбын үйір Қожаққа,

Шыбынға Қожақ мазақ па?

Қожақ ішсе тамағын,

Бет-аузына жағады.

Әрине, мұндай баланы,

Шыбын іздеп табады.

Міне, осындай өлең жолдарымен баланы тазалыққа, ұқыптылыққа баулиды. Өлең тілі баланың қабылдауына жеңіл, ұғынықты, әрі сөз бен сөйлем шебер қиюласқан. Бұл өлеңдер балабақша бүлдіршіндерін тәрбиелеуде үлкен көмек құралы болары сөзсіз.

Кіп-кішкене момақан,

Қошақанды ұнатам.

Сүйеді апам «қозым» деп,

Қошақаным «өзің» деп!

Мінеки, бір қарағанда қарапайым ғана өлең. Бірақ, ақын шеберлігі сол, сәбиді төлдерге теліп, ана махаббатын көрсеткен. Осындай табиғат пен жан- жануарларды сабақтастыра сипаттап жазған өлеңдері аз емес. Үй жануарлары ғана емес, даланың жабайы аң-құстарын да өлеңге қосып, қызықтыру арқылы бала дүниетанымын кеңейтеді. Бұл өлеңдерінің бәрінде ақын айналасына бала көзімен қарап, табиғатты аялап, отбасын, Отанды сүюге шақырады. Қарап отырсақ ақынның балалар дүниесіне байланысты қалам тербемеген тақырыбы жоқ екен.

Жақан Смақов «Опай-сопай», «Ұзынаяқ», «Аю қалай адасты?», «Тамшы», «Кім күшті, кім мықты?» атты ертегілердің де авторы. Әр ертегісінде автор өз ерекшелігімен, табиғат, жан-жануарларды үндестіре отырып, адами қасиеттерді жеткізе білген. Әр сөзінен батырлық, адалдық, адамгершілік есіп тұрғандай. Өлеңдерінің бір жолы бір-екі сөзден ғана құралса да сәби санасына сіңімді. Бұл ертегілер балалар поэзиясындағы шоқтығы биік туындылар. Үзінді келтірсек:

Кім күшті, кім мықты?

Көруге зоопаркті

Қозы

Лақ,

Құлыншақ,

Мысық пенен күшік барыпты.

Торда жатқан

Жолбарыс басын көтеріп,

Ерініп қарапты,

Ернін жалапты.

Сонда

Лақ мүйізін қысып: «Ә-ә-әә» - депті

Қозы қатты сасып: «Мә-ә-әә», - депті

Күшік тістеніп: «Ыр-р-р» - депті

Құлын кісінеп: «ЕҺе-еһе, жүр» - депті

Мысық бұларды жаратпапты,

Аңқиып қарап қапты.

Сондай-ақ, Ж.Смақов ауыз әдебиетінен бастау алған «Жұмбақ» жанрын балалар әдебиетінде де үйлесімді қолданған.

Балаға көшіргіш,

Бермейік ..........

(өшіргіш) -

сияқты жұмбақ үлгісіндегі үздік дүниелері бірсыпыра. Ақынның тағы бір ерекшелігі ұйқасқа құрылған өлеңдері, яғни өлеңнің басын бастап соңғы ұйқас сөздерін балаларға шешкізу. Мысалы үшін:

Таңдайыңнан дәмі оның

Жыл бойына қалмаған.

Білсең, кәне, айта ғой

Не жасайды .............?

(алмадан)

Бұл дүниелердің басым бөлігі бастауыш сынып бүлдіршіндеріне арнап жазылған. Ақынның ойын түріндегі өлеңдері де бар. Өлеңмен ойын жазу, сол арқылы баланың ой-өрісін кеңейту сирек кездесетін әдіс. Осы жұмбақ үлгісіндегі, ойын үлгісіндегі шығармалары баланың ойлау қабілетін дамытып, эстетикалық талғамын қалыптастыруға себепші болары сөзсіз.

Балалар әдебиетін дамытуға қомақты да салмақты үлес қосқан Жақан Смақовтың шығармашылығынан тұнып тұрған тәрбиені көреміз. Ақын бала тәрбиесі бесіктен басталатынын қаперінен қалдырмаса керек.

Әдебиеттер:

1. Смақов Ж. Бақ-бақ Алматы «Раритет» 2008

2. Рүстемова Ж.Смақов өлеңдеріндегі фольклорлық дәстүр

ҚарМУ хабаршысы, филология сериясы, 2006 №2, 99б

3. Ергөбек Қ. Балалар поэзиясы 3том Алматы 2008