к.и. Құдабаева

дизайн және суретшілер туындысын қабылдау жолдары

(Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ.)

Бүгінгі таңда білім беру саласы бойынша көптеген жұмыстар атқарылуда. Соның ішінде графикалық мәдени сауаттылықа әліде болса көңіл бөлінбей келеді. Атап айтатын болсақ, соның бірі дизайн мамандығы бойынша әліде көп щаралар атқарылуы тиіс. Студенттердің түпкі ой жобада ойлау процесіне келсек, оның білім алу барысында қаншалықты дамығаны туралы тоқталып кетуге болады. Жоғары мектепке пластикалық өнерден алғашқы сауаттылықты игермей келген студент оқуға кірген соң ойымен интеллектісі үлкен өзгерістерге ұшырайды. Студент қарапайым натурадан сурет салудан бастап, яғни натуралдық ойдан мәдени графикалық сауаттылыққа, яғни ұғымдар арқылы (бейнелеуді оқыту - дидактикалық ғылыми принциптердегі; компоновка, композиция, перспектива, анатомия, стилизация, оптика, түстану тағы басқа) ойлауға көшеді. Нақты ой, яғни нақты бейнелерге, дизайндық жоба негізінде ойлану, көбінесе елестету немесе көрнекті заттардың бейнесіне сүйеніп операция жасау болып саналады. Осының өзі негізінде дизайн формалар мен қолөнер туындыларын талдау мен топтаудан, салыстырудан, абстракциялау мен нақтылаудан құрастырылады.

Ой операцияларының осы түрлері студенттердің оқу әрекетінде әр түрлі тереңдікте кездеседі. Бастапқы кезде дизайнерлер туындыларына, не ою-өрнек көшірмесіне үлгісіне, суретіне т.б. негізделе отырып, тапсырманы орындайды. Сол затқа не оның көшірмесін көз алдынан алып кетсе, тапсырманы орындау қиынға түседі. Одан кейін студенттер бірте-бірте жеке қасиеттеріне әсіресе дизайн туындыларының элементтерін немесе белгілерін есінде қалдырып, соларды мүмкіндігінше композицияда топтастырып жобалауға үйренеді. Осының өзі сол дизайн туындыларындағы белгілер мен элементтердің не оның көшірмесі жоқ кезінде жобалы тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді. Аталған операциялар өзінше динамикалық болып тұратын процессуалды құбылыстар. Осы құбылыстар, операциялар жүзеге асу үшін тиісті бейнелерге елестету бейнесіне, не ұғымға негізделуі тиіс. Студент оқуға кірген соң жеке дизайн туындыларын, олардың негізгі белгісіне қарап, соған сүйене отырып жобасын топтастыруға үйреніп, ойын ұғым арқылы жүзеге асыратын болады. Психологтардың мәліметі бойынша бастауышта және 15 жастан кейін ұғымға сүйеніп ойлану кездеспейді [1]. Бұл тек осы аралықта білім берумен қалыптасады. Міне ойлану білім берумен қалыптасады және ол әрі қарай шығармашылықта дамиды. Оның өзі студенттің қабілетіне қарай іске асырылады.

Бұнда студенттің интеллектуалды (ұғынуы, талдауы, түйсінуі, санасына жетуі), эмоцияналды (сезімі, шабыты, қиялы, интуициясы) қабылдауы және рационалды (ақыл-ойы, білімі, іс-тәжірибесі) қабылдауына байланысты көркем образ немесе пластикалық форма жасалады.

Графика ‰шін т±тас алѓанда ќолданылѓан т‰стіњ шарттылыѓы образдыњ жалпылыѓы, єсерлеу мен символикаѓа тєн. Графика µнерінде кескіндемемен жєне м‰сіндеумен салыстырѓанда сыртќы ±ќсастыќтан едєуір ауытќуѓа жол береді.

Сєндік-ќолданбалы µнер. Дизайн. Сєндік-ќолданбалы µнер деп эстетикалыќ сапаларѓа ие, µзініњ єдемілігімен біздіњ кµзімізді ќуантатын практикалыќ пайдалы заттарды жасауды айтады. Б±л µнер табиѓаты жаѓынан архитектурамен туыстас, онда пайда мен єсемдік бірігіп жатады. Сєндік-ќолданбалы µнер халыќ творчествасымен тыѓыз байланысты. Ондаѓы µю-µрнектер халыќтыќ, (ањыз –ертегілерден туындаѓан).

М±ндай µнер туындыларына жиhаз, кілемдер, ыдыс-аяќтар, ‰й-іші т±рмысында ќолданылѓан басќада т±рмыстыќзаттар жєне ойыншыќтар жатады. Сєндік-ќолданбалы µнер адамдардыњ т±рмысына еніп ќана ќоймай, µндіріс саласында да барѓан сайын батылыраќ жєне берік орныѓуда. Ќолданбалы µнердіњ, сәулет және графикалық өнер саласы дизайн (т‰пкі ой, жоба) деп аталады.

Осы ќарастырылѓан бейнелеу µнерініњ µзіне тєн т‰рлері, стильдері бар. Б±нда басты мєселе кескіндеме болып отырѓандыќтан, оныњ жанрын ќысќаша сипаттау болып табылады. Ал бейнелеу µнерініњ басќа т‰рлеріне толыќ, жан-жаќты тоќталуымыздыњ себебі сондыќтан.

Сонымен дизанер-түпкі ой жобасын технологияда формада құрылымдайды. Студенттер, суретшілер ќайталанбас кµркем образдары туындыларын, ал сезімтал кµрермендер єдеби бай тілде суреттейді.

Дизайнер шабытына байланысты эмоционалды жєне рационалды ќабылданѓан кµркем-образ туындаса, кµрермен сол кµркем образды бірден эмоционалды ќабыл алады. Сонымен шабыт арќылы наѓыз дизанер- түпкі ой жобасын технологияда формада құрылымдаса, суретшілер ќайталанбас кµркем образдары туындыларрын, ал сезімтал кµрермендер єдеби бай тілде суреттейді. Сонымен дизайнда, бейнелеу өнері де шабытта мынадай категорияларды ќамтиды:

1. Дизайн-түпкі ой жоба стильдері (Абстрактылы өнер, Авангард, Ар -деко, Архитектон, Аэростиль, Дадаизм, Де Стиль, Импрессионизм, Кинетизм, Кич, Конструктивизм, Концептуализм, Кубизм, Модерн, Модернизм, Оп-арт, Поп-арт, Постмодерн, Постмодернизм, Стайлинг, Суперматизм, Сюрреализм, Функционализм, Футуризм, Хай-тек [2]; және бейнелеу µнерініњ т‰рлері (кескіндеме, графика, м‰сіндеу, сєндік ќолданбалы µнер, сєулет, дизайн);

2. Дизайн-түпкі ой жоба форма құру технологиясының және бейнелеу өнеріндегі кµркем шыѓармашылыќтыњ жүйесінің композициясы

3. Дизайн-түпкі ой жоба стильдері, бейнелеу өнері түрлерінің жүйесі (композиция зањы, тєсілі, эмоционалды сапасы, (мєнерлеудегі түсті-өңді шешімі) қабылдау жүйесі болып табылады.

Дизайнердің шабытта туындайтын категорияларының жүйесін ұсынуға болады.

Дизайн-түпкі ой жоба, бейнелеу өнеріндегі кµркем шыѓармашылыќтыњ жүйесі бойынша композиция зањы, тєсілі, эстетикалық сапасы, (мєнерлеудегі түсті-өңді шешімі) сонымен қатар қабылдау жүйесі жатады (1 сурет) .

1 сурет-Дизайнды қабылдау жүйесі

Б‰гінгі тањдаѓы дизайнмен форма құрылымдағы технология басты мєселе-олардыњ нені білдіретіндігі болып отыр. Аталған әдісте бейнелеу өнер туындыларын талдау тоќталып кетеміз. Оған мысалы «Бие сауу» картинасын талдаудан үзінді беруге болады. Єбілхан Ќастеев-Қазақстан Республиканыњ халыќ суретшісі. Ќазаќ ССР мемлекеттік сыйлыѓыныњ лауреаты. Совет ќазаќ бейнелеу µнерініњ негізін салушыларыныњ бірі. Є.Ќастеев 1904 жылы Жаркентке таяу мањдаѓы Шыжыњ жерінде кедей малшы семьясында д‰ниеге келген. Ќастеевтіњ µнерін"µнерге дейін"жєне "µнерде" деп бµлудіњ ќажеті жоќ. Оныњ б‰кіл таѓдыры ќазаќ киіз ‰йінде µмірмен тыѓыз байланысты.

Ќастеев µз шыѓармаларында ењбек адамдарын, µз µлкесініњ табиѓатын, шындыќ болмыстыњ ќиындыќтары мен ќуаныштарын арќау етеді. Оныњ шығармашылығыныњ негізгі жемісі адам мен табиѓат арасындаѓы тыѓыз байланыс болып табылады. Є.Ќастеевтіњ алѓашќы кездегі зор шығармашылық жемісіндегі ±лттыќ ерекшелікті, сезімді кµрсетуге ќ±рылѓан портрет болды. 1939 жылы Є.Ќастеев Ќазаќстан азамат соѓысы жылдарында аты ањызѓа айналѓан батырлардыњ µміріне арналѓан бірнеше акварельді беттер ќ±рды. Мысалы, ќазаќ халќыныњ ер ж‰ректілігі мен батырлыќ белгісі болѓан халыќ батыры А.Имановтыњ портретін салды.

" Бие сауу"картинасында /1936/ суретші Ќастеев ‰ш жоспарда, ауалы перспективаны пайдалана отырып, туындыныњ бірінші жоспарында жанрлыќ кµріністі бейнелеген. Б±л туындыныњ сюжетті орталыѓы бие сауу. Бірінші жоспардан ‰шінші жоспарѓа дейін жасыл кµктемгі жібек µсіп келе жатќан шµп егістікке тµселіп тасталѓандай. Авторда єр т‰рлі ырѓаќќа бейнеленген. Туындыныњ екінші жоспарында шелекпен келе жатќан ќойшыны, алыстан жер тепкілеп келе жатќан салт аттыны жєне єр т‰рлі µмірдіњ келбеттерін кµреміз. Алыстан келе жатќан адамныњ жолы терењнен терењге салынѓан, ол ж‰ріп келе жатќан µмірді бейнелейтін сияќты. Сызықтық перспективада жолды көрсеткен. Суретші екінші жоспарда адамдарды єр т‰рлі ырѓаќты ретте, ќозѓалысты, µмір тіршілігін кµрсете отырып мєнерленген. Туындыныњ ‰шінші жоспарында суретші ауыл киіз ‰йлерін ырѓаќты түсте және формада тыныштыќтаѓы к‰йлерін бейнелеген. Б±нда жања туып келе жатќан жањаша µмірге байланысты, киіз ‰йдіњ орнына жања µмірге сай ‰йлер пайда болатынын сезініп ‰шінші жоспарѓа жібергендей. Ал ауылдан тыс алыстаѓы кењістікті таулы ж‰йе т±йыќтайды. Көкжиек сызыѓы туындыныњ ортасынан µтеді. Сондыќтан біз µзімізді табиѓаттыњ, жердіњ ортасында т±рѓандай сезінеміз. Ауыл мен даланыњ ‰стінде кµптеген жарыќтар, азѓантай б±лттар мен биік аспан берілген. Суретші аспан т‰сін көк, айќын тегіс емес бояуда техникалыќ – тєсілді қолданып, ауалы перспективаны пайдалана отырып, айќын кµрінетін б±лттармен ќоса к‰лгін т‰сті кµк т‰спен эмоционалды мєнерлеген. Туындының тепе-теңдік заңының сақталуы, бұнда суретшінің симметрия тәсілін қолданудан деп айтуға болады. Туындыда орташа масштабты пайдаланған. Жалпы туындыда тегіс етіп бояу техникалық тәсілі қолданылып, суретші қарама-қарсы өңдерді пайдалана отырып шешімін тапқан. Туындының түсі байсалды, ашық көктем сезімімен, көтеріңкі көңіл күйді тудырады [3]. Қазіргі кезде бейнелеу өнері сабақтары басқа сабақтармен тығыз байланыста және тақырыптары да ортақ, яғни пән аралық байланыс жүзеге асады. Іс жүзінде бүл тақырыпты барлық сабақтармен байланыстыруға болады. Мысалы, оқу сабағында"уй жануарлары", "қазақстан жануарлары," жалпы жануарлар туралы жұмбақтар"т.б. тақырыптарды өткенде осы туындыны қолдануға болады, қатысатын компютерде ойнайды. Балалар сабақта олармен танысады,аттар туралы біледі, олар да туындыда Қазақ, орыс тілі сабақтарында бұл туындыны балаларға шығармалар-ЭҚМ-мен кибернетиканың заманында балалар аттар бейнеленген аттармен салыстырады, ұқсастарымен айырмашылықтарын табады.

2 сурет-Є.Ќастеевтіњ " Бие сауу" картинасы

Бұл туынды бізге жануарлар туралы тақырыпты өткен кезде ән сабағында да көмектеседі. Осы тақырыпқа әнді үйренген кезде осы туындыны көрсетіп, туынды мен қандай сезіммен көңіл-күйді беретінін сұрау керек. Осы мысалдар мен бейнелеу өнері сабақтарын басқа пәндерде де қолдануға болатынын көруге болады.

пайдаланылған әдебиеттер

1. Л.С.Выготский Психология. М.: Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2000.-108с.(Серия «Мир психологии»).

2. лаврентьевА.Н. История дизайна: учеб. пособие/А.Н. лаврентьев,-М.: Гардарики, 2007.-303с.: ил.

3. К.И. Құдабаева К.И. Суретшілер туындысын қабылдау. – Қарағанды: 1994.-30 c.