ШАРА  МАЖИТАЕВА

 Е.А.Бґкетов атындаєы  Ќараєанды

мемлекеттік  университеті,  Ќазаќстан

 

ЌАЗАЌША ЄЫЛЫМ ТІЛІН ДАМЫТУДАЄЫ А.БАЙТЎРСЫНОВТЫЅ   ОРНЫ

 

The article gives short review of Ahmet Baitursinov’s principles of term making  as a linguist scholar, teacher and a prominent social activist.

The role of other representatives of Kazakh intelligence in forming language of Kazakh science of ХХ century, language of academic books needs to be investigated as a prospective of future.

 

 

Јкімшіл-јміршіл жїйе тарапынан ќазаќ зиялыларыныѕ кґрнекті ґкілдеріне "ўлтшылдар", "кеѕес ґкіметін ќўруєа ќарсы јрекет етушілер" деген айып таєылып, оларды ќуєын-сїргінге ўшыратќаннан бергі 1980 жылдардыѕ аяєына дейін аты аталмай, еѕбектері дўрыс баєа алмаєандардыѕ біріне ќазаќтыѕ ўлттыќ тіл білімініѕ іргетасын ќалаушы лингвист-єалым, аєартушы пе­дагог, ірі ќоєам ќайраткері А.Байтўрсынов жатады. 

Сонымен бірге 1920-30-жылдары ќазаќша єылым тілін ќалыптастыруда ќазаќ зиялыларыныѕ кґрнекті ґкілдері – Ј.Бґкейханов, Х.Досмўхамедов, М.Жўмабаев, М.Дулатов, Е.Омаров, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Ќ.Кемеѕгеров, Б.Майлин, Х.Басымов, Н.Тґреќўлов, Т.Шонанов, Ј.Ермеков, С.Ќожанов, Ќ.Жўбанов т.б. – білім беру мен єылымды ана тілінде дамытудыѕ негізін ќалады. Олар єылымныѕ јр саласында заман талабына сай ґз мамандары жоќ кезде јрі аудармашы, јрі аќын, јрі жазушы, јрі сыншы, јрі драматург болып еѕбектер жазды. 1920-30 жылдары бўл еѕбектерде ќолданылєан терминдер арќылы жоєары оќу орындарына арналєан оќулыќтар, єылыми-техникалыќ јдебиеттер кґп тиражбен ќазаќ тілінде басылып шыќты. Бўныѕ мысалына: А.Байтўрсыновтыѕ 1912-1928 жылдардаєы жарыќ кґрген јліппелерін, оќулыќтарын, жазу, емле, терминология мјселелері туралы жазылєан сыни маќалаларын, М.Дулатовтыѕ "Есеп ќўралын" (1918-1925), М.Жўмабаевтыѕ "Педагогикасын (Баланы тјрбия ќылу жолдары)" (1922, 1923), Ж.Аймауытовтыѕ "Тјрбие жетекшісін" (1924), "Психологиясын" (1926), "Жан жїйесі жјне ґнер таѕдауын" (1926), Е.Омаровтыѕ "Пішіндемесін" (1924, 1928), "Физикасын" (1930), Х.Досмўхамедовтіѕ "Жануарларын" (1922), "Табиєаттануын" (1922), "Адамныѕ тјн тірлігін" (1927), Ќ.Кемеѕгеровтіѕ "Оќу ќўралын" (1928), "Ќазаќша-орысша тілмашын" (1927), С.Ќожановтыѕ "Есеп тану ќўралын" (1924), Е.Ермековтіѕ "Ўлы математика курсын" (1935) т.б. кґптеген еѕбектерді атауєа болады.

Оќулыќтар, оќу ќўралдарын ќўрастырып жазу барысында пјн атауларын жасауда 20-30-жылдары, негізінен, дўрыс принцип ўсталынды [1,152-153].

ХХ єасыр басына дейін термин жасаудыѕ белгілі бір орныќќан дјстїрі, басшылыќќа алатын тўраќты принциптері болмаєандыќтан, ондай кїрделі міндеттерді  ќазаќ оќымыстыларыныѕ ґздері атќарды. Дегенмен ќазаќ тіл білімініѕ, оныѕ ішінде єылыми терминология­ныѕ ќалыптасуы мен дамуы туралы сґз ќозєаєанда, ўлаєат алар єўламаларымыздыѕ ќатарына кіретін ўлтымыздыѕ еѕ ардаќты ўлдарыныѕ  бірі – Ахмет Байтўрсыновтыѕ есімін атамай ґте алмаймыз.

1924 жылдыѕ маусым айында Орынборда «Ќазаќ єылыми ќызмет­кер­лерініѕ I съезі» болып, онда терминологияны ќалыптастырудыѕ прин­циптері бекітілгені мјлім. Араєа екі жылдай уаќыт салып, 1926 жылы Бакуде ґткен «Тїрікшілердіѕ І-ші ќўрылтайында» жасаєан баяндамасында А. Байтўр­сы­нов ќатынасушыларєа осы принциптерді таныстыра отырып жјне ґзге тїр­кілердіѕ де єылыми терминологияны ќалыптастыруда оларды басшы­лыќќа алса дўрыс болатындыєын былай деп тїсіндіреді: «Этим путем каждый из нас, разгрузив свой язык от балласта чужих слов и очистив его от засо­рен­ности влиянием чужого языка, сделали бы доступными произведения своей печати и своей народной массе и другим тюркским народностям»  [2,425].

Бўдан єалымныѕ ќазаќ терминологиясын ќалыптастыру мен дамытудыѕ баєыт-баєдарын айќындаумен ќатар, бїкіл тїркі халыќтары терминоло­гиясыныѕ дамуына кґѕіл аударып, термин жасауда ортаќ принциптер ўстану арќылы туыстас халыќтардыѕ ґзара єылыми жјне рухани-мјдени байла­ныстарыныѕ тереѕдей тїсуін кґздегенін кґруге болады.

Єылымы ертерек дамыєан елдердіѕ жетістіктеріне сїйене отырып, ана тілінде оќулыќтар жазу барысында сол салалардаєы арнаулы ўєымдарды ќазаќша атау ќажеттілігі туындады. Сол кезге дейін тіліміздіѕ єылыми-техникалыќ прогреске икемделіп, терминжасам тјжірибесі ќалыптаса ќоймаєанын ескерсек, бўл ќажеттілікті ґтеудіѕ оѕай жўмыс болмаєандыєын пайымдау ќиын болмаса керек. Ќазаќ зиялыларыныѕ алдында термин жасаудыѕ їлгісін кґрсете отырып, ќазаќ терминологиясын ќалыптас­тырудыѕ баєыт-баєдарын айќындау міндеті тўрды. Мўндай зор міндетті атќаруда ќазаќ оќыєандарыныѕ арасында А.Байтўрсыновтыѕ ќызметін айрыќша атауєа болады. Ол  жїздеген тіл, јдебиет жјне жалпы мјдениетке ќатысты тер­миидерді жасап, оларды ќолданысќа енгізе отырып, ґз замандастарына ана тілінде термин жасаудыѕ жарќын їлгісін кґрсете білді.

Елімізде болєан жариялылыќ, демократиялыќ процестерінен бергі жиырма жылдан аса уаќыт ішінде А.Байтўрсынов, Х.Досмўхамедовтердіѕ мўрасын  зерттеген кґптеген еѕбектер жарияланды. Оларєа Ј.Ќайдаридіѕ, Р.Сыздыќованыѕ, Ґ.Айтбаевтыѕ, М.Жїсіповтіѕ, Ш.Білјловтіѕ, Ш.Ќўрман­байўлыныѕ т.б. зерттемелері жатады. Ал жоєары оќу орындарына арнап алєашќы ќазаќша оќулыќтар жазєан М.Жўмабаев, Ж.Аймауытовтардыѕ еѕбектері  јлі де ґз зерттеушісін кїтуде. 

А.Байтўрсыновтыѕ еѕбегін арнайы жинаќтап, оны алєаш ќазаќ ќауымына таныстырєан єалым Р.Сыздыќованы ерекше атап айту орынды. "Ахмет Байтўрсынов" деген кітапшада  автор ХХ єасырдыѕ бас кезінде ќазаќ тілініѕ тўѕєыш оќу­лыќ­тарын  жазып,  графикасын   реттеуші,   сол   арќылы ќазаќ­тыѕ  ўлттыќ  тіл  білімініѕ іргетасын ќалаушы, аєартушы-єалым,  ірі мјдениет жјне ќоєам  ќайраткері, тамаша публицист јрі аќын А.Байтўр­сыновтыѕ ґмірін, еѕбек­терін алєашќылардыѕ бірі болып талдады. Талдау барысында єалым А.Байтўрсыновтыѕ ќазаќ тілін зерттеудегі жјне оќу-аєарту майданындаєы істеген істері мен жасаєан еѕбек­терін толыќ санамалап кґрсетеді  [3,13-29].

А.Байтўрсыновтыѕ ќазаќ терминологиясын ќалып­тас­тыру­даєы рґлін ахметтануєа ерекше ат салысып жїрген єалым-терми­нолог Ґ.Айтбаев ґзініѕ маќалалары мен "Ќазаќ сґзі" деген еѕбегінде жан-жаќты кґрсетеді: "А.Байтўрсынов жасаєан тіл білімі термино­ло­гия­лыќ лексикасы мен јдебиеттану єылымы­ныѕ терминдері кїні бїгін­ге дейін рухани мўќтаж­дыєымызды ґтеп отыр. Бїгінгі їздіксіз ґрістеп отырєан терминологи­ялыќ процесте бўл јлі кїнге теѕдесі жоќ їлгі болып есеп­теледі". "Біздіѕ ендігі маќсатымыз - дейді єалым – А.Байтўрсыновтыѕ кґрсетіп кеткен їлгісін жаѕа заман тала­бын ескере отырып, саналы тїрде тиімді пайдалану"  [4,38].

Дегенмен ґз кезінде Ы.Алтынсаринніѕ ќазаќ тілініѕ грамматикалыќ терминдерін жасауда ана тіліміздіѕ бар мїмкіншілігін пайдалану їлгісін кґрсеткенін ўмытуєа болмайды: нарселердинг аттары, акыры узгериль­мейтін суздер, осы уакыт­таєы ис, осы уакыт, ґткен уакыт, болашак уакыт, суз, суздинг бу­лимы, косылєан сандар, буйрык магнасы, суздинг акыры, кысканшак суз т.б  [5,8].

Јрине, бўл грамматикалыќ атаулардыѕ біразы ґзгерді, біразы  ќазіргі ќазаќ тіл білімініѕ терминологиясыныѕ негізін ќалады. Ал Ахмет Байтўрсы­нов ќазаќ тіл  білімініѕ ќазаќ тілінде ґрбуіне, зерттелуіне, оныѕ ќазірде ќол­данылып жїрген  єылыми  термин­де­рініѕ ќалыптасып дамуына їлкен їлес ќосты. Оныѕ термин алуда ўстанєан принципініѕ дўрыстыєына ол жасаєан  терминдердіѕ јлі кїнге дейін тілімізде ќолданыс тауып жїргендігі дјлел. Єалымныѕ тер­мин жасаудаєы ўстаєан негізгі принципі еѕ алдымен ќазаќ тілініѕ ґз мїмкіншіліктерін пайдалану, ал "Айќап" жур­налындаєы маќала­ларында грам­матика, фонетика, морфология  т.б. халыќ­аралыќ сґздерді де ќолданєан. Бўдан оныѕ орыс тілі арќылы кіретін интер­на­ционалдыќ  терминдерден  бас  тартпайтын принципін де бай­ќаймыз.

А.Байтўрсыновтыѕ "Тіл ќўралы" –  ќазаќ  тілінде  жазыл­єан  тўѕ­єыш грамматика,  ґйткені XІX єасырдыѕ ІІ жартысында басылып шыќќан Н.И.Ильминскийдіѕ "Материалы к изучению киргизского наречия", П.М.Ме­лио­ран­скийдіѕ "Краткая грамматика казак-киргизского языка", В.В.Катаринскийдіѕ "Грамматика кир­гизского языка. Фонетика, этимология и синтаксис" т.б. еѕбектері орыс тілінде жазылєан еді, сондыќтан оларда ќазаќша линг­вистикалыќ терминдер жасалєан жоќ болатын.

А.Байтўрсынов лингвистикалыќ терминдерді жасауда негізгі екі принципті ўстанады: бірі – ана тілдіѕ бар мїмкіндігін барынша сарќа пайдалану, екіншісі – ґзге тілдерден, јсіресе орыс тілінен јдеби тілдіѕ дамуына ке­ректі, жаѕа ўєымды белгілеу їшін ќажетті атау сґздерді алудан  ќашпау. Ол "Айќап" журналы мен "Ќазаќ" газеті беттерінде жарияланєан  маќалаларында, "Оќу ќўралы", "Тіл - ќўралы", "Тіл жўмсар", "Баяншы" деген еѕбектерінде тілімізде бўрыннан бар сґздерді белгілі єылыми ўєымды білдіретін атау ретінде ќолданады. Мјселен, јріп, емле, дыбыс, ноќат, їтір, буын, јліппе,  дјйекші, дауысты дыбыс, сґз, сґйлем, жўрнаќ, ќатаѕ /ўяѕ/ дыбыстар, зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, їстеу, есімше,  демеу, жалєау, одаєай, атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шыєыс, кґмектес, рай, баяндауыш, бастауыш,  аныќ­тауыш,  пысыќ­тауыш, толыќтауыш  сияќты лингвистикалыќ термин­дер­діѕ, айшыќ, тармаќ, шумаќ, бунаќ, буын секілді јдебиеттану єылымыныѕ, јдіс, јдісќой, жалпылау јдісі, жалќылау јдісі, сауаттау јдісі сияќты ќазаќ тілін оќыту јдістемесініѕ негізін жасаєан терминдер. А.Байтўрсыновтыѕ термин жасауда ќазаќ тілініѕ ішкі байлыєын молынан пайдаланєандыєы бірден байќалады.

"Тіл ќўралдыѕ" маѕызын кезінде М.Дулатов жаќсы тїсініп, ерекше баєалаєан: "Орысша грамматиканы, арабша наху сарфты жаќсы білетін ќазаќ баласы жете аѕєарып, аќыл тара­зысына салып, бір-екі рет оќып шыќса, бўл кітаптыѕ ќўнын білер, їстірт ќарап, саулатып ґте шыќса, шытырман тоєайда адасќандай, асылына тїсіне алмас деп шамалаймын.

"Тіл-ќўралдыѕ" артыќшылыєы: жалпы ќаєидаларєа сїйеніп,   белгілі   тјртіппен  тїзіліп,  шылєи  ќазаќ тілімен   жазылєан.   Орыс­ша,   арабша   наху   сарфты жаќсы біле­тін­дер  тез  тїсінеді  дейті­німіз,  мўнда  наху сарфта ...ћјр  нјрсе  ќазаќша  аталып,  ќазаќ  ті­лініѕ табиєаты   саќ­талып,  тура  маєынасы  ґзгертілмей,  ґз аты­мен аталєан. Сґз таба алмай ќиналып, маєынасы дґп келмейтін ћеш нјрсе алынбаєан. Мўнда ќолданєан сґздер алєашќы кезде біраз жат кґрінуін кґрінер;  ћјрбір жаѕа нјрсе  басында солай болуы белгілі. Біраќ тїсіне, жаттыєа, ќўлаќ їйір бола келе жаттыєы болмаса керек.

Ќазаќ тілін саќтаймыз, балаларымызды ќазаќша шыќќан кітап­тармен оќытамыз ћјм јдебиетіміз шын ќазаќша болсын дегенде,  бўлардыѕ  бјрініѕ  негізі "Тіл-ќўрал"  екенін ўмытпасќа керек. Бўл біздіѕ оќу ќўралда­рымыздыѕ еѕ ќиын, еѕ керекті мїшесі еді, міне бў да кґѕілдегідей болып шыќты" [6].

А.Байтўрсыновтыѕ термин жасауда ўстанєан баєыты мен оныѕ ќаламынан туєан басы ашыќ терминдері-аќ оныѕ ќазаќ термино­логиясыныѕ негізін ќалаушы жјне ХХ єасыр басындаєы бїкіл єылыми ой-сананыѕ ќалыптасуына ыќпал ете білген зор тўлєа екенін дјлелдей алады. Алайда, оныѕ жасаєан терминдері мен пјн сґздерін мїмкіндігінше аныќтасаќ тарихи јділеттілік болмаќ. Сондыќтан єалым мўрасын зерттеушілер бўны естен шыєармаєаны жґн.

А.Байтўрсынов єылыми терминдерді cґздіѕ бастапќы маєынасын  мета­форалау арќылы (жалєау, буын, шумаќ, жўрнаќ, рай, шырай, тїбір, тармаќ, бунаќ, демеу, шылау, теѕеу, т.б.) («пјн сґздерін»)  сјтті жасай біл­гендігін уаќыт кґрсетіп отыр.  А. Байтўрсынов метафоралау тјсілімен жасаєан тер­миндердіѕ арасынан шаќ, рай, шырай тјрізді дерексіз ўєымдардыѕ атауларын да кездестіруге болады. Бўл бір жаєынан тіл білімі термино­логиясыныѕ ґзіндік ерекшелігімен байланысты болса, екінші жаєынан ќиыннан ќиыстырып сґз жасай білген автордыѕ шеберлігін де кґрсетеді.

Cонымен єылымныѕ јр  тїрлі  саласына  жататын  терминдерді ўлт тілінде жасаудыѕ,  ўлт тілініѕ єылым тіліне айналуыныѕ маѕызын  А.Бай­тўрсынов  бастаєан  ќазаќ  зиялылары  дўрыс тїсінді.   Х.Досмўхамедов, М.Жўмабаев, Ж.Аймауытов, Е.Омаров, С.Ќожанўлы, Ж.Кїдерин сияќты зиялы­ла­рымыздыѕ оќулыќтары мен оќу ќўралдары соєан дјлел бола алады.

Тілімізде термин жасаудаєы ўстанєан негізгі принцип­тері жґнінде А.Байтўрсыновтыѕ 1926 ж. Бакуда ґткен Бїкілодаќтыќ І Тїрколо­гиялыќ сиезде жасаєан баяндамасында аныќ айтылєан: "Пјн сґздері жаєынан басынан-аќ ќазаќ басќалардан бґлек жол тўтынды; басќа тїріктер јдебиет тілі араб, парсы сґздерімен шўбарланса кґркем болады дегендіктен, екінші, ґз тілдерінен пјн сґзіне лайыќ сґздер іздеуге ерініп, дайын пјн сґздерді ала  бергендіктен, тїпкі  ана тілі  мен  јдебиет тілі бґлектеніп, ґз сґздерін жат сґздер жўтып жіберу дјрежеге жеткен.

Ќазаќ жат сґзге јуестенбей, пјн сґздерін ґз тілінен жасауєа тырысты. Јдебиет тілі ауылдаєы ќазаќтыѕ хат білетін, білмейтін ќайсысына да болса тїсінікті болуын кґздеді. Тіл арасына жік тїсіп айырылмас їшін, шетел сґздерін амалсыз болєан жерде єана алатын тјртіп ќолданды.

Ол тјртіп  ќазаќ-ќырєыз  білімпаздарыныѕ тўѕєыш тойында (Орынборда  1924  жылы  ґткен  сиезді  айтып отыр -Ш.М.) ќабылданєаны айтылады. Сол жол басќа тїріктер ќолдануына да теріс болмас  делінді.  Ќўрылтай  /сиезд/ ќарары да осы негізде болды: тїрік жўрттары тілдерініѕ  жаќындыєына  ќарай топталып  бґлінсін,  пјн  сґз  топ ішіндегі жўрттардыѕ бјріне ортаќ тїрде алынсын".

Таєы бір айта кететін жайт – Бїкілодаќтыќ тїрколог­тардыѕ І сиезініѕ КСРО-да тўратын тїркі халыќтарыныѕ єылыми терминологиясыныѕ жасалуына тигізген ыќпалы їлкен болды. Сиезде енді араб-парсы сґздерін алуды тоќтату, олардан баз кешу, бўрыннан алынєан жалпы халыќќа тїсініксіз араб-парсы сґздерініѕ орнына болса ана тілінен, болмаса орыс тілінен баламасын тауып алмастырып алу, термин жасау процесінде тїркі халыќтары ґз ана тілініѕ ішкі мїмкіншіліктерін барын­ша пайдалану, керек жерінде бір-бірінен терминдерді алу, тґменгі басќыш мектептерде терминдерді аударып алу, ал жоєары басќыш мектептерде советизм мен интернационализмдерді аудармай алу керектігін ескертті.

А.Байтўрсынов – ќазаќ тіл білімі,  јдебиеттану сияќты жеке єылым салаларыныѕ  єылыми  терминологиясыныѕ негізін ќалаумен бірге, кґптеген јдістеме, тарих жјне эт­нографияєа, жалпы мјдениетке ќатысты терминдер жасаєан єалым.

Сонымен ХХ єасыр басындаєы А.Байтўрсыновтыѕ жјне басќа да ќазаќ зиялы­ларыныѕ  ќазаќша єылым тілін, алєашќы оќу-педагогикалыќ јдебиет­тердіѕ тілін ќалыптастырып, дамытудаєы орнын жан-жаќты зерттеу –  болашаќтыѕ  ісі. 

 

Јдебиет тізімі:

1. Мажитава Ш. ХХ єасырдыѕ бірінше жартысындаєы ќазаќ јдеби тілі. –Алматы: Єылым, 1999. –192 б.

2. Байтўрсынов А. Тіл таєылымы. –Алматы, 1990. –448 б.

3. Сыздыќова Р. Ахмет Байтўрсынов //Тіл таєылымы. -Алматы,1992. 

4. Айтбайўлы Ґ. Ќазаќ сґзі.  –Алматы: Рауан, 1999. –240 б.

5.Мысалдар Ж.Молдажаровтыѕ "Становление и развитие казахской лингвистической терминологии" (Алма-Ата, 1972) кандидаттыќ дисс. авторефератынан алынды.

 6. Дулатов М.  Тіл ќўрал. Оќшау сґз // Ќазаќ, 1915, № 93.