э.ғ.к., доцент Абдыбаева Г.З.

Тұран-Астана университеті, Астана

КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫН БОЛЖАУ

Кәсіпкерлік қызметтің даму болашағын терең бағалау үшін экономикалық-математикалық әдістер, соның ішінде корреляциялық-регрессиялық талдау әдістерін қолдануға болады.

Математикалық статистика және оны экономикада қолдану – экономикалық модельдерді құруға және оның параметрлерін бағалауға, экономикалық көрсеткіштердің байланыс түрлерін тексеруге мүмкіндік бере отыра, экономикалық талдау жән болжау негізінде нақты экономикалық шешімді қабылдауға жағдай жасайды.

Осы әдісті қолдана отыра, экономикалық көрсеткіштің даму тенденциясының моделін анықтап, модель арқылы көрсеткіштің болашақтағы мәнін анықтауға болады [1,2].

Болжау бағаларын алу үшін, уақыттық қатардың элементтері объективті және кездейсоқ факторлар әсері арқылы құрылатынын еске алу керек, яғни уақыттық қатардың (y_t) әр мәні (деңгейі) мына суммадан тұрады деуге болады:

(1)

мұндағы - көрсеткіштің өзгеру заңдылығынан алынатын шама;

- кездейсоқ шама.

функциясының параметрлерін табу үшін кіші квадраттар әдісі қолданылады (ККӘ). ККӘ қолдану үшін көрсеткіштер арасында корреляциялық байланыс болуы тиіс. Корреляциялық байланысты білу үшін корреляциялық және регрессиялық талдау әдістері қолданылады. Корреляциялық әдістер көрсеткіштердің арақатынасын көрсету үшін қолданылады; регрессиялық талдау әдістері көрсеткіш пен аргумент-факторлар арасындағы байланысты зерттеу үшін қолданылады. Уақыттық қатарда тәуелсіз айнымалы уақыт t. Регрессиялық талдау әдістерінің негізгі бөлімі ККӘ. Бұл әдіс (ККӘ) берілген уақыттық қатар (у_t) мен оның тренд теңдеуі арқылы шығарылған мәндерінің арасындағы суммасының ауытқуы минималды болатындай етіп, функциясының параметрлерін табуға мүмкіндік береді.

аналитикалық функциясы берілген тәуелділікті дұрыс көрсетеді дейміз, егер мына шарт орындалса:

(2)

Мысалы, сызықтық функциясы үшін S мәнін анықтау үшін а,в коэффициенттерін табу керек:

(3)

а және в параметрлері мына теңдеулер жүйесі арқылы табылады:

(4)

Осы жүйені а және в параметрлерін табу үшін шешеміз:

мұндағы

(5)

Мысалы, шартты бір облыстың шағын және орта кәсіпкерліктің мына берілген мәліметтері осы көрсеткіштің 2012-2013 жж. даму жағдайына болжау жасайық:

Кесте 1- Шағын және орта кәсіпкерліктің мәліметтері

№	Көрсеткіштер	Мәліметтер
		2007	2008	2009	2010	2011
1	Кәсіпкерлік нысандарының саны	26179	28684	31005	38504	39353
2	Кәсіпкерлік нысандарда жұмыс істейтіндер саны, мың адам	124781	72460	105084	119617	121078
3	Кәсіпкерлік нысандарының өнімінің көлемі, млрд. тг	18,880	35,449	50,982	64,675	74,307
4	Кәсіпкерлік нысандардан бюджетке түсім, млн. тг	3136,6	4779,1	6161,5	6000,2	5925,2

Кәсіпкерлік нысандарының саны көрсеткішінің өзгеру динамикасын талдай отыра, оның бірнеше моделін анықтадық (сызықтық, дәрежелік, логарифдік, экспоненциалды, полиномиалды моделдерін –кесте 2).

Барлық моделдердің ішінен экспоненциалды моделді таңдап алдық (себебі, максималды R²=0,948).

Көрсеткіштің болжау мәндерін анықтағанда ең ұтымды қисық – ол корреляция коэффициенті максималды болған заңдылықты таңдап алған дұрыс.

Кәсіпкерлік нысандарда жұмыс істейтіндер саны көрсеткішінің өзгеру динамикасының дәрежелік, логарифдік, экспоненциалды, полиномиалды моделдер түрін анықтадық (кесте 2).

Кәсіпкерлік нысандарда жұмыс істейтіндер саны көрсеткішінің өзгеру динамикасын талдай отыра, оның логарифмдік заңдылыққа бағынатынын көруге болады. Себебі, корреляция коэффициенті максималды R² =0,85.

Сурет 1- Кәсіпкерлік нысандарының өнімінің көлемі көрсеткішінің өзгеру динамикасы және оның моделі

Кәсіпкерлік нысандарының өнімінің көлемі көрсеткішінің өзгеру динамикасы сызықтық заңдылыққа бағынады (сурет 3), R² =0,99.

Кесте 2-де кәсіпкерлік нысандардан бюджетке түсім көрсеткішінің өзгеру динамикасының дәрежелік, логарифдік, экспоненциалды, полиномиалды функциялар түрі талданып, полиномиалды заңдылыққа бағынатынын көруге болады. Себебі, корреляция коэффициенті максималды - R² =0,979.

Кесте 2 – Облыс шағын және орта кәсіпкерлік нысандарына жасалған болжау әдістерінің талдауы

№	Көрсеткіштер	Сызықтық модель	R^2	Экспоненциалды модель	R^2	Дәрежелік модель	R^2	Полиномиалды модель	R^2	Логарифмдік модель	R^2
1	Кәсіпкерлік нысандарының саны	Y=3616,8x+ 21895	0,93	Y=32170е^0,211x	0,94	Y=25037x^0,2667	0,88	Y=133,29x^2 +22828	0,93	Y=8599,5Ln(x) + 24511	0,85
2	Кәсіпкерлік нысандарда жұмыс істей- тіндер саны, мың адам			Y=93383e^0,0441x	0,09	Y=101556x^0,0506	0,02	Y=6390,9x^2 –34370x + 141415	0,39	Y=3975, Ln(х) + 96679	0,85
3	Кәсіпкерлік нысандарының өнімінің кө- лемі, млрд. тг	Y=14,008x + 6,8346	0,99
4	Кәсіпкерлік нысандардан бюджетке түсім, млн. тг			Y=3220,2e^0,15x	0,7	Y=679,83x +3161	0,87	Y=-955,62x^2 + 2813,6x + 2671,68	0,97	Y=1880,9Ln(x) + 3399,6	0,87

Кесте 3 - Шағын және орта кәсіпкерлік нысандарына таңдалған модель арқылы жасалған болжау

№	Көрсеткіштер	Болжау моделі	Болжау
			2012	2013	2014
1	Кәсіпкерлік нысандарының саны	Y=3616,8x+21895	35946	40166	44881
2	Кәсіпкерлік нысандарда жұмыс істейтіндер саны, мың адам	Y=3975, Ln(х) + 96679	100654,1	104629,2	108604,3
3	Кәсіпкерлік нысандарының өнімінің көлемі, млрд. тг	Y=14,008x + 6,8346	83,60	83,74	83,88
4	Кәсіпкерлік нысандардан бюджетке түсім, млн. тг	Y=-955,62x^2 + 2813,6x + 2671,68	4829,66	4778,88	39011,84

Әдебиеттер

1 Е.И.Кулинич. Эконометрия. М.: «Финансы и статистика», 2001

2 Эконометрика/Под редакцией И..Елисеевой М.: «Финансы и статистика», 2001

РЕЗЮМЕ

В работе приведен прогноз развития малого и среднего бизнеса условной области на основе построения эконометрических моделей и реализации их с использованием компьютерных технологий.

SUMMARY

The forecast of development of small and medium business of conditional area is given in work on the basis of creation of ekonometrichesky models and their realization with use of computer technologies.