Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелділігі және несие           портфелін басқаруын «БТА банк» АҚ мысалында талдау

Искаков Абай Жантасович, д. э. н., профессор

Нуртаев Мирас Амангельдинович, магистрант

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова

Коммерциялық банктердің несиелік тәуекелділігі және несие портфелін басқаруын «БТА банк» АҚ мысалында талдау

Несиелік тәуекел – қарыз алушының негізгі қарызын және несие бойынша пайызын өтемеуі, пайыздық ставка тәуекелі және т.б. Несиелік тәуекелден алыстауға қарыз алушыларды мұқият таңдау, несие беру талаптарын анализдеу қарыз алушының қаажат жағдайын, оның несиені төлеуге мүмкіндігін үнемі бақылап отыруға мүмкіндік береді. Осы жағдайлардың орындалуы банктің маңызды операциясы, несие берудің сәтті өтуіне кепілдік береді. Несиелік тәуекелді басқару – бұл әрі процесс, әрі ауыр жүйе. Процесс “мақсатты нарық” деп жиі айтылатын несиелеу нарығын анықтаудан басталады. Ол қарыздық міндеттерден құтылу барысында жалғасады.

Несиелік тәуекелді басқарудың қиыншылықтары. Банктердің алдында несиелік тәуекелді басқару ісінде жауапты қиыншылықтар бар. Үкімет тарапынан бақылау, саяси сипат жағдайындағы ішкі және сыртқы қысым, өндірістік қиыншылықтар, қаржылық шектеулер, нарық қақтығыстары, өндірістік графиктер мен жоспарлардың үзілуі және бизнес пен өндіріс сферасындағы тұрақсыздық жағдайлары қарыз алушылардың қаржылық жағдайларын түсіреді. Оған қоса қаржылық ақпарат жиі сенімсіз болады, құқықтық құрылым қарыздың өтелуінің орындалуына ықпал етпейді. Банктер берік жасалған несиелік тәуекелді басқару процесімен жиі жайғаспайды. Жиі кездесетін кемшіліктер ішінен келесілерді тізуге болады: саясат мазмұнының жазылып бекітілген құжат түрінің болмауы; портфель топтауына қатысты шектеулердің болмауы; несиелік басқарманың артық орталықтандырылуы немесе қайта орталықтандырылуы; несиеленетін саланың нашар талдануы; қарыз алушылардың үстіңгі қаржылық талдауы; кепіл құнының аса жоғары бағасы; клиентпен жиі қатынас ұсталынбау; жеткіліксіз тексерістер және несиелеу кезінде баланс жасаудың болмауы; қарызды бақылаудың болмауы; несие сапасының төмендеу деңгейінде кепіл бағасын жоғарылата алмау; қарыздарды құжаттауға бақылаудың нашарлығы; қарыздық қаражаттарды шамадан тыс пайдалану; толық емес несиелік құжаттау; несиелер бойынша шығындарды жабуға резервтерді қалыптастыруда активтер мен стандарттардың классификациясының болмауы; несиелеу процесін тиімді бақылай және аудиттей алмау. Бұл кемшіліктер бір салада не шаруашылық секторында көрсетілетін кредиттердің шектен тыс концентрациясын, несиені жасайтын үлкен портфельдер, несиелер бойынша шығындар, қаршы төлей алмауды есепке ала отырып несиелік портфельдің әлсіздігіне ауысады. [1]

Нәтижесінде, көптеген мамандар несиені тиімді басқарудың негізі портфельдерді басқару болып табылады деп есептейді. Портфельді басқару барлық портфельдің тәуекелін қандай да бір нарыққа, клиенттерге, несиелік аспаптарға, несиелер мен қызмет шарттарына тән болатын тәуекелді күте және бақылай отырып баланстауға және ұстауға мүмкіндік береді.

Әр банктің тәуекел дәрежесі әр түрлі болып келеді. Ол банктің айналысатын қызметімен тікелей байланысты. Қазақстандық ең ірі банктердің бірі – «БТА Банк» АҚ-дағы тәуекелдерді басқару процесін зерттеу объектісі ретінде қарастырайық.

«БТА банк» АҚ – ның несиелік тәуекелін басқару процесінде келесі қадамдарды ерекшелеуге болады:

- Банктің несиелік саясатының мақсаты мен міндеттемелерін өңдеу;

- Несиелік тәуекелді басқарудың құрылымын құру және әкімшілік шешімдер жүйесін құру;

- Қарыз алушының қаржылық жағдайын зерттеу;

- Несиелік келісімді өңдеу;

- Несиенің қайтармауынан туындайтын тәуекелдерге талдау;

- Қарыз алушының және қарыз портфелінің несиелік мониторингі;

- Мерзімі өткен және күмәнді несиелерді қайтару және кепілдемені жүзеге асыру шаралары.[2]

Кесте 1

2010 – 2011 жылдардың несие көрсеткіштері

*Несиелер*	*2009*		*2010*
*Несиелер*	*Млн. теңге*	%	*Млн. теңге*	%
*Қамтамасыз етілген*	*173 155*	*95,5*	*39 933*	95
*Қамтамасыз етілмеген*	*8 175*	*4,5*	*3 713*	5
*Барлығы*	*181 330*	*100*	*73 646*	*100*

Несие портфелінің сапасын жақсарту мақсатында банк мекемесі әрдайым жаңа технологияларды енгізуде 2011 жылдың басында зиянды және белгісіз несиелердің үлесі 8,8 % - дан 3,5 % - ға дейін кеміді. Резервтер деңгейі 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 6,5 % - дан 6,2 % - ға жақсаруымен байланысты кеміді.

Сондықтан шығарылған және қайтарылған несиелердің көлемі 2010 жылдың соңында 7 млрд. теңге, несие портфелінің 3 % құрайды (2009 жылы 3,3 млрд. теңге несие портфелінің 7 %).

Нарықтық экономикаға көшуімізге орай банктің активті операциялары саласында тәуекелдерді дұрыс бағалауға үлкен көңіл бөлінуде. Өйткені әрбір банк олармен көптеген операцияларды жүргізуде кезігеді.[3]

Кесте 2

2009 – 2011 жылдардың несие портфелі

	*2009*	*2010*	*2011*
*1. Санақта жоқ және есептен шығарылған (НЕТТО) несиелер (млн. теңге)*	*2 763*	*3 327*	*6 962*
*- санақта жоқ несиелер (млн. теңге)*	*577*	*1 213*	*2 312*
*- есептен шығарылған (НЕТТО) несиелер (млн. теңге)*	*2 187*	*2 114*	*4 680*
*2. санақта жоқ несиелер мен есептен шығарылған (НЕТТО) несиелердің несие портфеліндегі үлесі (%)*	*3,6*	*2,2*	*3,4*
*3. есептен шығарылған несие құрамындағы орны толықтырылған несиелердің үлесі (%)*	*67,9*	*15,0*	*7,8*

Қазіргі кездегі банктік нарықта тәуекелсіз қызмет ету мүмкін емес. Олар кез келген активті операцияларда кезігеді және де олардың ауқымы әр түрлі болуы мүмкін. Ендеше банк қызметіндегі маңыздысы олардан қашу емес, оларды көре білу және төмендету болып табылады. (кесте 2)

Міне осыдан тәуекелдерді бағалау негіздерін жасау, олардың жеткілікті болатын деңгейін анықтау және сәйкесінше стратегияларды жасау тәуекелді басқарудың міндеттері болып табылады.

Мысалы, 2009 жыл нәтижелері бойынша «БТА банк» АҚ 6251 мың теңге көлемінде немесе активтер саласы 46,2 % шығынмен шықты. Жұмыс істемейтін несиенің үлес салмағы 63,1% құрады. Оны төменгі 3 кестеден көруге болады.

Кесте 3

«БТА банк»АҚ-ның ссудалық портфелінің жіктелуі

*Жіктелуге сәйкес несиенің категориялары*	*1.01.2010*		*1.01.2011*		*Ауытқу (+) ұлғаю* *(-) төмендеу*
*Жіктелуге сәйкес несиенің категориялары*	*Қарыз қалдығы*	*Үлес салмағы*	*Қарыз қалдығы*	*Үлес салмағы*	*Қарыз қалдығы*	*Үлес салмағы*
*Стандартты*	*3689526*	*29,5*	*5281023*	*78,8*	*+1591497*	*+49,3*
*Субстандартты*	*1054943*	*8,4*	*471478*	*7,0*	*-583463*	*-1,4*
*Қанағаттанарлықсыз*	*359124*	*2,9*	*158101*	*2,4*	*-210023*	*-0,5*
*Тәуекел деңгейі жоғары күмәнді*	*366204*	*2,9*	*169891*	*2,5*	*-196313*	*-0,4*
*Үмітсіз*	*7043262*	*56,3*	*624811*	*9,3*	*-6418451*	*-4,7*
*Барлығы*	*1251305*	*100*	*6705304*	*100*	*-5807755*	-

Кестеден көріп отырғанымыздай, 2010 жылы капиталдың 1 теңгесіне 0,9 т. жұмыс істемейтін несиелер келген. Бұл көрсеткіш 2011 жылы нәтижесі бойынша шамада өсіп, бұл қатынас 0,12 теңгені құрады. Қанағаттанарлықсыз, күмәнді және үмітсіз несиелердің үлес салмағы аз ғана мөлшерде төмендеген тенденциясы байқалды.

Банктік несиелік портфельдің сапасын жоғарылатуда 1997 жылғы коммерциялық банктерді бақылаудың Базельдік стандарттарымен және 1995 жылдың 31 тамызындағы № 2444 “Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызметтер туралы” Қазақстан Республикасының Заңымен сәйкес тиімді банктік бақылау және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің және банктердің өздерінің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету механизмдерінің мақсатты кешенінің маңыздылығы ретінде қадағалауы ең маңызды болып табылады.[4]

Банктің тұтасымен несиелік қызметінің сапа критериі болып табылатын несиелік банктік портфельді қалыптастыру және басқару процесі тұтасымен алғанда мыналарды қамтиды:

1) жеке алынған қарыз сапасын бағалау критериін таңдау;

2) негізгі топтастырылған несиелер мен оларды алмастыратын тәуекелдер коэффицентін анықтау;

3) Әр берілген несиенің топтастырылған несиелік топтардың біріне қатысы;

4) Топтастырылған несие топтарының тілігінде несиелік портфель құрылымын анықтау;

5) Несиелік портфель сапасын тұтасымен бағасын;

6) Динамикадағы несиелік портфельдің құрылымының өзгеруіне әсер ететін факторларды шығару және талдау;

7) әр берілген несиелерге жасалынатын резервтер көлемі мен банктің несиелік портфелі тәуекеліне резервтік қор сомасын анықтау;

8) несиелік портфель сапасының жоғарылауы бойынша шараларын жасау;

Банктің несиелік портфелінің сапасы оның рентабельді жұмысына және қаржылық-шаруашылық жұмысында сенімді серіктес ретінде шешуші болып табылады. Белсенді несиелік операциялар процесінде банктік несиелік портфельдің өтімділік элементі қалыптасады, ал банктің несиелік ресурстарды дұрыс орналастыру және банктерді несиелік портфельді тиімді басқару оларға стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуге және банк қызметінде жетістікті қаржылық нәтижеге қол жеткізумен қамтамасыз етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 1999 ж. 16 тамызындағы «Екінші деңгейлі банктерді несиелендіру бойынша құжаттарды жүргізу ережелерін бекіту туралы» №276 Қаулысы

2) Қазақстан Республикасындағы «Банктер мен банктік қызмет туралы» 1995 ж. 31 тамызынан № 2444 Заңы

3) Тавасиев А.М. Банк ісі. Басқару және технологиялар /оқу құралы/ М., 2001 ж.

4) Крилевский Н.А. Банктің клиенттік базасының дамуының негізгі жолдары // Деньги и кредит, 2001ж., № 9