Гендер проблематикасы: кешегісі мен бүгінгісі

Қ. Жұбанов атындағы АМУның магистранты А.С. Абдикаликова,

пс.ғ.к., Қ. Жұбанов атындағы доценті А.С. Мамбеталина

Қазіргі қоғамның дамуында Қазақстанда гендерлік саясатты жүргізу жұмысында Қазақстан Республикасының Президенті кезінде әйелдер жөніндегі Ұлттық комиссия және отбасы – демографиялық саясаты бақыланып отыр. Оның негізгі тапсырмасы болып отбасы қарым – қатынасындағы мемлекеттік саясат жинағының реттелуі, Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясының жинағындағы әйелдер мен ерлердің теңдігі, Қазақстан Республикасының 2006-2016жылдардағы гендерлік теңдік Стратегиясы және гендерлік теңдік және отбасы жөніндегі халықаралық келісім жұмыстары жүргізіліп отыр. Бұл Қазақстандағы өзекті мәселелердің бірі, сондықтан алдымен гендерлік психологияға тоқталып өткен жөн.

Гендерлік психологиясының тарихында жыныстық деморфизм, жыныстық деспсихизм, жыныстық айырмашылық, гендерлік айырмашылық сияқты әр түрлі атаққа ие.

Адам жынысының ерекшеліктеріне және оның психологиялық айырмашылықтарына байланысты соңғы уақытта қоғамда белсенді талқыланатын мәселелердің қатарында. Себебі қоғамдық ортада ерлер және әйелдер рөлі қазір жеткілікті өзгерістерге ие болып отыр. Ерлер мен әйелдер, ұлдар мен қыздар әр түрлі параметрлер бойынша, яғни психофизиологиядан және нейропсихологиядан бастап психиканың әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктеріне дейін салыстырылады.

Лидерлік проблемасы жүз жылдан бері көптеген ғалымдармен қарастырылып келеді. Ксенофонт және Платоннан бастап қазіргі таңдағы ғалымдарға дейін әліде зерттеп келеді. Бұл проблема қазіргі тәуелсіз мемлекет Қазақстанның, Ресей мен шет елдің жақын елдерінде ерекше белсенді. Бұл елдердің демократизациялануы, өмірдің әлеуметтік – экономикалық шарттардың өзгеруі, жаңа лидерлерді қажет ететін жаңа топ түрлері мен топшаларының пайда болуына әкеледі. Бұрынғы дәстүрлі басшылық әліде жаңа шарттардың өзгеруіне басынан кешіруде.

Батыста гендерлік зерттеудің дамуын шартты түрде 3 кезеңге бөлуге болады.

Бірінші кезең (шамамен 70 ж уақыт шекарасы) – бұл батыстағы либеральды бағыттағы фиминистік әрекеттегі интенсивті дамуымен байланысты бірінші гендерлікке бағытталған ғылыми жұмыстың пайда болу кезеңі. Либеральды фименизм орташа реформаға жетуге болатын жыныстар теңдігін жариялайды. Заң шығаратын актілер және саяси шешімдер (либеральды көзқарас бойынша) гендерлік бейтараптылық аспектісін еске ала отырып жыныстар ұқсастық идеясын бейнелеу керек.

Әлеуметтік ғылымдағы қарастыратын кезеңнің доминанттылығында құрылымдық функционализм теориясындағы жыныстар арасындағы қатынас мысалы, отбасындағы жыныстық рөлдің бөліну концепциясы арқылы анықталды. Т.Парсонс жеке және ашық өмір сферасының өзара қатынасы жайындағы сұраққа ерекше мән берді. Осы дәл ашық сфера саяси әлемді, заң құқықтарын және міндеттерін, нарықтық инстиуттарды қоса «шынайы» билікті, беделді, құдыретті сфера болып мойындайды. Келесі әйелдер «билейтін» жекелік өмір сферасы қоғамдық сананың ұстанымынша аз мәнді және беделді емес, қосымша екіншілік болып табылады.[1,65б]

Гендер - бұл практикада көрінетін ерлер мен әйелдердің өзараәрекетінің күнделікті әлемі, сонымен қатар одан бас тартуға мүмкін емес әлеуметтік тәртіптің жүйелік мінездемесі, ол бірыңғай әрекет құрылымда қайта жаңғырып отырады. Егер гендердің әлеуметтік өндірісі зерттеудің пәні болса, әдетте гендер әлеуметтену институты арқылы еңбекті бөлу, мәдениет арқылы (гендерлік рөлдер және стереотиптер, массамедия), сонымен бірге гендерлік стратификация және теңсіздік арқылы құрылып қарастырылады.

Гендерлік психологияның дамуын жыныстар ерекшелігінің парадигмасының бағытының жиынтығымен қарастырайық. Әйелдер мен ерлердің психологиялық мінездемесі, олардың мінез – құлығының ерекшелігі көптеген зерттеулер қорытындысы мынаны көрсетеді, яғни ерлер мен әйелдердің өкілдерінің психологиялық ерекшеліктерінде соншалықты айырмашылық жоқ.

Гендер проблематикасы маңызды қолданбалы мәнге ие. Алайда психолог - практиктер, клиеттермен жұмыс жасаушылар, бұлар білім саласының ғылыми негізін білулері тиіс, өйткені кейбір танымал әдебиеттердің негізінде авторлардың жүргізген және заңдылық негізінде де қателіктер кетуі мүмкін.

Тапсырманың күрделілігін ескере отырып, біз гендерлік психология қалай қалыптасты және ол ғылымға қалай келгенін анықтауға тырысамыз. Гендерлік психология алғашында көптеген ғылымдарда қарастырыла бастады, оның ішінде философтардың, әлеуметтанушылардың, демографтардың, этнографтардың, сонымен бірге психологтардың зерттеулерінде көріне бастады.

«Гендер» термині (әлеуметтік жыныс, жыныс мәдениеттің өнімі ретінде) 1975 жылы ғана ғылымға жаңадан еңгізіле бастады.

Гендер психологиясының тарихын 5 кезеңге бөліп қарастыруымызға болады:

1)Философиялық тұрғысындағы идеяларға сәйкес зерттеулер (антикалық кезеңнен ΧІΧ ғасыр аяғына дейін);

2) гендерлік психологияның пәні мен оның қалыптасуы (ΧІΧ ғасырдың басы –ΧΧ ғасырдың басы).

3) «фрейдтік кезең» з. Фрейдтің есімімен байланысты психоанализ (ΧΧ ғасырдың басы- 1930 жылдар);

4) кең ауқымда эксперименталды зерттеулердің бастауы және алғашқы теориялардың пайда болуы (1950-1980 жылдар);

5) гендерлік психологияның қарқынды дамуы; эксперименталды зерттеулер, эмперикалық фактілердің теориялық өзектенуі; танымал әдістермен әдістемелердің жыныстар проблематикасын игеру үшін және арнайы жыныстық әдістемелердің құрылуы және бейімделуі.

Сонымен, жыныстар статификациясы өзіндік бейнелі жыныстар идеологиясы болып табылады, яғни әрбір мәдениетте ер мен әйел үшін өздерінің қалауларына сәйкес сапалары жөнінде көрсетілімдерді мазмұндайды. [2,38б]

Гендерлік психологияның проблемасы соңғы уақытта өзін белсенді түрде білімдердің әртүрлі салаларына жария ете бастады. Бұл тенденция психологияда да болды, психологиялық публикацияда «гендер», «гендерлік», «гендерлік зерттеулер» деген сияқты түсініктерді жиі кездестірдік. Осы терминдерді қолдану үшін, қандай шынайылық жатыр? Гендерлік психологияның феномендерін теориялық ойлауда және соған сәйкесінше гендерлік бағытты құру тапсырмалары өте белсенді болып отыр. Осы шеңбердегі тапсырмаларды шешу үшін келесідей сұрақтарды қарастырамыз:

«Гендер» түсінігі отандық ғылыми әдебиеттерде алғашқы рет 1992 жылы «Женщины и социальная политика» атты статьялар жинағында кездесті. Жинақ авторының түпкі ойларында бұл терминді енгізе отыра, бірқатар стратегиялық тапсырмаларды сәйкестендіру керек еді, олар: ерлер мен әйелдер өмірінің әлеуметтік – мәдени ерекшеліктерін және әлеуметтік қатынастар анализінің жаңа ғылыми парадигмасын құруын; әлеуметтік трансформациялық шартта әлеуметтік жыныстық қатынастардың өзгерісін қоса; қоғамдық өмірдегі гендерлік ассиметрияны шығаруға бағытталған ғылыми зерттеулерді жүргізуге стимулдау. Сонымен қатар «гендер» түсінігін белсенді қолданып зерттеуде «жаңа сөздің мазмұны адамдарға қашан қызық болады» осындай жағдайды құру керек.

«Гендер» сөзінің өзі орыс тілінен аударғанда бір мағынаны білдірмейді, оның жазылуы мен айтылуы ағылшын тілінен сөзбе-сөз аударғанда «gender» сөзінің мәні «жыныс, жыныс класификациясын» анықтайды, яғни гендер бұл жыныстарға сілтейтін категория. «Gender» cөзінің басқаша мағынасы - «көрсету» - бұнда гендер класқа, топқа, категорияға ұсынылғанын көрсететін, көрсету қатынасымен түсіндіріледі.

Жалпы қабылданған «гендер» терминінің анықтамасы шетелдерде де, отандық әдебиеттерде де жоқ, дегенмен бұл түсінікті анализдеп және мазмұнын ашуда көптеген зерттеушілермен қолданылды. Мысалы, психолог Н.И. Абубакирова «Гендер әлеуметтік қарым-қатынасының көрінісі» [3,35б] Отандық зертеушілердің феминистік О.Воронина мен Т.Клименковтың ойынша «Гендер» термині жыныстардың нені білдіретінінде қолданылады, ол «белгілі бір» морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерінің жиынтығына, жыныстың биологиялық (Sex) қарағанда әлеуметтік түсінік және құбылыс. Басқаша айтқанда әйел немесе ер болу тіпті де мәнді емес, тек әйел немесе ер аналогиясындағы адам болу. Бұл дегеніміз адамға қай жыныс берілді, соған сәйкес белгілі бір әлеуметтік мәдениетпен жүру дегенді білдіреді. [4,35б]

С.Айвазова «гендер» түсінігін талдай отыра, ол орыс тілінде аналогиялық термин болғандықтан бұл түсінікті «жыныстардың әлеуметтік қатынасы» немесе «әлеуметтік ұйымдастырылған, рөлдердің» ерлерге және әйелдерге бөліп бекіткен сияқты мәнді фразалармен аударады. Келтірілген нұсқаулар бойынша «гендер» түсінігінде қандай жалпы сәттерді анықтауға болады? Біріншіден, барлық авторлар биологиялық жыныстан гендердің айырмашылығын, оның пайда болуындағы әлеуметтік табиғатымен белгілеп көрсетеді (гендер әлеуметтік құрал ретінде қарастырылады). Екіншіден, гендердің әлеуметтенуі қоғаммен құрылған және жазылған ерлер мен әйелдердің өзара әрекеттері, нормалары мен анықталған.

Гендерлік зерттеудің дамуы «әлеуметтік трансформацияның және жүйелік доминаттылықты анализдеуде гендерлік бағыттық эвристикалық мүмкіндігін реттеуде дисциплинааралық зерттеулік практикасы ретінде» қарастырылады. Осындай тәсілмен гендерлік зерттеу қазіргі уақытта екі аспектіні сипаттайды: бірінші аспект гендерлік бағытты реттеуге ғылыми теория және зерттеулік практикасы ретінде жобалайды, екіншісі – оқулық дисциплинаға бағытталған гендерлік сабақ беру және өңдеуді қосатын білім беру практикасы ретінде жобалайды.

Әдебиеттер:

1. Парсонс Т. Системы современных обществ. М., 1997.

2. Введение в гендерные исследования. Ч. 2. Хрестоматия.Под ред.С.В:Жеребкина – Харьков.2001.СПб:Алетейя,2001.

3. Абубикирова Н. И. Что такое «гендер»? // Общественные науки и современность. 1996. №6.

4. Воронина О., Клименкова Т. Гендер и культура // Женщины и социальная политика (гендерный аспект). М., 1992.

5. С.Айвазова. Гендерное равенство в контексте прав человека. Москва. Эслан. 2001г.