Кадирова С., Канибек Ә.

Ш.Есенов атындағы №153 мектеп-лицей, Қазақстан, Қызылорда облысы

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МАЗАСЫЗДАНУЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Орта білім берудің әлеуметгік міндеттері мен мазмұны әлі түпкілікті қалыптасқан жоқ. Сондықтан мектептегі бүкіл балалық шақтың бір бөлігі ретінде бастауыш мектеп шағының хроналогиялық шектерін және психологиялық ерекшеліктерінде.

Түпкілікті және өзгермейтін деп есептеуге болмайды. Ғылыми қөзкараспен карағанда, әзірше салыстырмалы түрде тұрақты, осы жасқа неғұрлым тән белгілер туралы сөз болуы мүмкін. Баланың психологиялық дамуындағы оның ролі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға дейінгі балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптаскан жүйесіндегі бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.

Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым негізгі тән белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасында дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде катар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқгы бұл шак көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше назары қазір бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайыңдауға мүмкіндік береді.

Бұл жаста дененің барлық органдары мен тканьдарында елеулі өзгерістер болады. Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де скелеттін қатаюы өлі де аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру жөне спорттың көптеген түрімен айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, соңдай-ақ теріс зардаптарға да (дене дамуының қалыпты жағдайлары болмаса) әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушысы отыратын мебельдер көлемінің сай болуы, стол мен партаға дұрыс отырғызу — бала денесінің, оның тұлғасының қалыпты дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілетгілігінің шарты екендігі, осыдан.

Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшықет күші артады. Ірі бұлшық еттер майдаларынан ерте жетіледі. Сондықтан да балалар салыстымалы түрде алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек кабілетті, алайда оларға дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тығыз - он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он-он екі жасқа карай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда басауыш сынып оқушысы неліктен әр жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болады. Оның білегі тез талады да, ол өте тез және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып балаларына, әсіресе I-II сынып оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Балаларда ұшырасатын графикалық жағынан нашар орындалған тапсырманы көшіріп алу тілегі кебінесе нәтижені жақсартпайды.

Бастауыш сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол қанмен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан ол салыстырмалы түрде алғанда төзімді болады. Күре тамырларының диаметрі үлкендігі арқасында ми жеткілікті қан алады, бұл оның жұмысқа қабілетгі болуының маңызды шарты болып табылады. Мидың салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады. Әсіресе, мандай бөліктері өспелі олар адамның психикалық іс-әрекетіңце жоғары әрі неғұрлым күрделi функцияларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.

Олардың бірінші жаңа мекгеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну тұру керек, сабақгы жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті дағдылар болмаса, бала да әдетте тыс шаршау оку жұмысын бұзу, режимдік сәттерді жіберіп қою қанша болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психикалық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр болады. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарлы түсінікті де айқын жеткізу, олардың орындалуын әрдайым тексеріп балалардың жеке - дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.

Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиыншылықтардың екінші типі мұғалімен, сыныптағы жолдастарымен, семьяда болатын қарым-қатынастардың сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндiгінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болса да тоқтата отырып үнемі балалардың еңбегіне баға береді.

Баланың мектепке баруымен оның семьядағы жағдайы өзегереді. Оның жаңа міндеттері мен праволары пайда болады (мысалы, оқушыға үй тапсымасы үшін ерекше орын және уақыт болу керек, оның күн режимімен санасу керек). Көпшілік семьяда баланың бұл праволары құрметпен қабылданып, толық қанағаттандырытыны тәжірибе көрсетіп отыр. Тіпті мынадай көрініс жиі байқалады: үлкендердің қарым- қатынасын және олардың «мектеп еңбектерінің» тілектерін дереу қанағаттандыруға дайын тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері — оқушылар — басшы тұлға болатын тәртіпті орната бастайды. Ал, бұл енді оқушының ерекше өзімшілдігі пайда болуына әкеліл соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші сынып оқушысының көңіл бөлуді оған семьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес мүдделері мен қамы-қаракеті бар екенің көрсетумен ұштастыру керек. Бала олармен санасып, үй іші істерінің жалпы ағымыңда өзінің мекгептегі кақтығыстары шамадан тыс көрсете бермеуі керек.

Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оку жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті, мұғалімнің берген бағасын мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары сезіліп тұрды. Бірақ бірінші сыныпта оку процесі әдетте балалар белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сактап, қажетті жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген кажеттілік арнайы карастырылмаған.