«Қырымның қырық батыры» жырлар цикліндегі теонимдердің лингвотанымдық сипаты

Г.Г.Турганалиева,

Магистр-оқытушы,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ,

Орал қаласы, Қазақстан

Кез–келген ұрпақтың өзін-өзі тануы уақыт пен мәдениет сабақтастығында жүзеге асатын оның тарихы мен рухани негіздерін игерумен байланысты тіл мәселесі тек тіл мамандарын ғана емес, адамзат шығармашылығына қатысты барлық мамандық иелерін толғандыруда. Соның ішінде тіл мен мәдениетті жеке – дара күйінде емес, олардың өзара байланысын айқындауға құрылған зерттеу жұмыстары күрделі де көп қырлы болып табылатын тіл табиғатын түрлі көзқарас деңгейінің зерттеу нысанына айналдырады. Осы орайда зерттеу нысыны ретінде «Қырымның қырық батыры» жырлар топтамасын таңдап алдық. Ежелгі дәуірлерде пайда болған эпос – халықтың рухани да заттық мәдениетінің мол көзді арнасы. Оның бойында халықтың өткен өмір жолын бейнелейтін таптырмайтын бай тілдік деректері сақталған. Бұл жырларда әр ғасырдың тарихи - әлеуметтік жағдайы, ата-бабаларымыздың елдік, ерлік салты, мәдени, рухани ғұрпы, тағдыры ерекше жырланған. Батырлар жырын қазақ мәдениеті мен дүниетанымының энциклопедиясы деуге болады.

Теонимдер – құдай (божеств), әулие атаулары. Бұл идеонимдердің аз зерттелген түрі [2,82].

Әулие туралы кеңірек түсіну үшін ғалымның жинақтап, тұжырымдаған дерегін ұсынуды жөн көрдім.

«Әулие – араб тіліндегі «уали» сөзінің көпше түрі. Әулиенің Құрандағы мағынасы Алланың досы немесе Алланың қорғауындағы адам. Әулие діни құлшылықтың мәніне жетіп жетілген, Жаратушы туралы ілімді толық меңгерген кісілер. Әулие өз іс-әрекетімен Жаратушыға жақындап қоймайды, сонымен бірге олар Құранда айтылған «ең әділетті қоғам» құру үшін шаршамай, талмай еңбек етеді. Себебі: әулие өзінің іс - әрекетін қара басының мүддесі үшін емес, Жаратушының қалағанын іске асыруға арнайды. Сондықтан олар өздерін Алланың Жердегі өкілі сезінеді. Осы «ең әділетті қоғам» құру идеясының тууы исламдағы көптеген тарикаттардың пайда болуына ықпалын тигізген» [5, 42].

Жырдың өн бойында кездесетін әулиенің бірі – Баба Түкті Шашты Әзиз. Маңғыстау түбегінде, Үштаған ауылынан шығыста 25–30 км, Ақтау қаласынан шығыста 145 – 150 км жердегі Жамансазды алқабында осы әулиенің бейіті бар. Бейіт болғанда үлкен кесенесі жоқ, тек тастың тесігіне шаншылған әулие ағаш пен тастан үйілген оба ғана бар. Ал Оңтүстік Қазақстандағы Баба Түкті Шашты Әзиз моласының маңында Қараханидтер заманында – ақ көп зират қойылған болса, осы дәстүр кейінгі ғасырларда да жалғасты, яғни осы төңіректі «өлі қала» деуге де болар еді [6, 126].

Маңғыстаулық жыраулар сақтаған «Қырымның қырық батыр» жырларының ішіндегі «Орақ – Мамай», «Парпария» жырларында Баба – түкті шашты әзіз «айдаһар – жылан кейпінде» көрінеді:

Кәміл пірі жар болып

Баба түкті пірлері

Айдаһар болып көрінді ...

Айдаһар сонда ысқырды

Ен қалмақты тықсырды

Айдаһарды көргенде

Парпария батырдың

Көңілі судай тасыды . . .

Бұл жердегі «басқа айдаһар» кейпіндегі Баба түкті – айқын тотемдік сипатқа ие бейне, ол батырдың әкесі болып, әкесінің рух – аруағы болып тұр. Ал «Орақ – Мамай» жырында да жылан немесе айдаһар – ие бейнесі кездеседі (Баба түкті шашты әзіз ):

Сол бір шаңның астында

Айдаһар – жылан жан көрді

Өгізхандай бұл қалмақ

Жыланды көзі көреді

Келді де жылан Орақтың

Беліне айдаһар – жылан оралды . . .

Міне Баба түкті шашты әзіздің келбеті. [ 1, 127]

Баба түкті Шашты Әзиз жөнінде көптеген аңыз - әңгімелер көп. Солардың кейбіреулеріне тоқталсақ, оның шын әулиелігін аңғара аламыз.

«Баба – түкті жас кезінде Жылыбұлаққа (немесе Сырдарияға) шомылып жүрген үш қызды көрген деседі, олар су перісінің қыздары екен. Баба – түкті олардың киімдерін жасырып қояды, сөйтіп үш қыздың біреуін әйелі болуға көндіреді. Қыз күйеуге шығар алдында үш шарт қояды: бірінші – аяқ киімін шешкен кезде қарамау, екінші – шашы мен тырнағына қарамау, үшінші – қолтығына қарамау, жігіт бір күні шартты бұзады, қыз аққуға айналып ұшып кетеді, артынан іште қалған баланы әкеліп тастап кетеді. Бұл бала кейін Едіге деген (Парпария) атпен белгілі болған» [5, 96].

Жырда «Шаһмардан» есімі кездеседі. Шаһмардан – жылан, жыландар елінің патшасы. Орта ғасырлық парсы ертегілік дәстүрінде осылайша аталған. Шақмардан бейнесі қазақ ертегілеріне де, жырларына да ауысқан. Ол – жағымды кейіпкер, сондықтан осы бейненің қайнарында жыланды қадір тұтпаған ирандық – парсылық негізден гөрі жыланды қастерлеу нанымын ұстанған дей-түріктік, сондай – ақ ортаазиялық негіз жатқаны айқын аңғарылады. Қазақ фольклорында Шаһимардан, Шаһимаран, Шаямардан, Шаймерден, Мар – ата, Мары жылан түрінде құбылып аталатын осы парсылық есімі бар, «Шығыс мотивіне құралған» делінетін ертегілерде екі бастаудың – ежелгі түріктік жылан нанымының түсініктерін сақтаған бастау мен шығыс (парсы – араб) мотиві делінетін бастаудың мидай араласып кеткені көрінеді. «Шаһмардан» сөзі де «жылан патшасы» (мардан – «жылан», шаһ – «патша, хан») дегенді білдіреді [5,115].

Төрт түліктің пірлеріне сыйыну көшпелі халық қазақ үшін маңызды. Соларға тоқталмай кету мүмкін емес. Шопан ата – қойдың пірі. Фарт Девлұлы құрастырған «Османша – Түрікше Энциклопедия сөздігінде» (Анкара, 1986) «Шопан» сөзі бұл екі тұлғада берілген. <xuban, xopan> (шұбан, шопан) – осы сөздіктің 86 бетінде <ban> жеке сөз болып та келетіндігі, әрі күзетші, қараушы мағынасын беретіндігі түсіндірілген. 2. Сөздіктің 997 бетінде Hirah <nigah> (парсы тілі) бағу, қарау десе, «Hirah-бан» «nigah - ban» күзетуші деген, қараушы мағынасында түсіндірілген. «Hirah-бан»деген сөзде «бан» қосымша ретінде келіп отыр. Сондай-ақ, осы сөзге қараушы, күзетуші деген мағынаны да үстемелеген. Бұдан шұбан (xuban) сөзінің, біріншіден «шұ» және «бан» деген екі бөлектен құралғандығын, екіншіден, «бан» деген бөлігінің жеке тұрғанда да, қосымша жалғағанда да «күзетші, қараушы» деген мағынасы барлығына көз жеткізуге болады. Олай болса, «шұ» сөзінің мағынасы не? Біздіңше, шұ (xu) жеке мағынаға ие сөз. Сақ тілінде «қой» деген мағынаны білдерсе керек. Ал шұ+бан=шұбан қойға қараушы (күзетші) немесе қойшы деген мағынаны береді. Қазақ тіліндегі шопан (xopan) сөзі осы сөздің дыбыстық өзгеруінен пайда болған.

М.Қашқари өзінің «Түрки тілдер сөздігінде» заманымыздан бұрынғы ІҮ ғасырда «қос мүйізді» қолбасшы Е.Зұлқарнайын (А.Македонский) Сақ еліне соғыс ашып «Шұ» (xu) қаласына басып кіргендігі жөніндегі аңызды жазып қалдырған. Осындағы айтылып отырған «Шұ» қаласы – «қойлылар қаласы», «қойлы ел қаласы» дегенді білдіруі мүмкін. Ал, «Шұ немесе шо» сөзі біздіңше «шұбан, шопан» деген сөзбенен қатысы бар. Өйткені «шұбан» сөзін құрап отырған «бан» сөзі жеке тұрып та, сондай-ақ, қосымша болып келгенде де «бағушы, күзетші, қараушы» деген мағынаны беретінін жоғарыда айттық. Ал қазақ тіліндегі «шопанның» нақ мағынасы бақташы, қойшы. Сипаты кәсіпті немесе кәсіппен шұғылданған адамды білдіреді.

Сөз соңында айтарымыз, төрт түлікке байланысты осынау тарихи айғақтар андронов мәдениеті мен афанасиев мәдениетін айырудағы рухани өлшем белгілерінің бірі болуы әбден мүмкін. Алайда осындай терең зерттеуді ұлттың тұтас мәдени – рухани сипатымен ұштастыра ізденіс жасау әлі де кенже қалып келе жатқанын мойындау керек. Төрт түлік малға мұндай тарихи танымдық ұғымды , реал байланысты қамтып отырған «ойсылқара, қамбарата, зеңгібаба, шопаната» атауын «бура, айғыр, бұқа, қошқар» деп түсіндіру қалай болғанда да ағат [3].

Зеңгі баба – сиыр түлігін меңзейтін атау. Нұрмағамбет Ізтілеуов «Рүстем – дастанында» зеңгі – түр – түсі қара халық, абициндіктер, негрлер, үндістандықтар да зеңгі деп аталады» деп түсіндірген. «Зәңгі» үнді тілінде түр – түсі қара халық немесе қара адамдар деген сөз. Ал біздің «зеңгі баба» дегендегі «зеңгі» осы «зәңгі» сөзінің дыбыстық өзгерісі арқылы ауысқан сөз. Қазірге дейін тіл зерттеушілері қазақ тіліндегі жіңішке дауысты «ә» дыбысын шығыстан келген, қазақ тіліне кейін ауысқан фонетикалық құбылыс деп мойындайды. Сонда зеңгібаба деген тіркесті қазақи ұғымға сәйкестендірсек, «түр – түсі қара халықтардың бабасы, екінші сөзбен айтқанда, сиыр үнділердің бабасы» деп аударуға тура келді.

Сақтар, қазақтар «қамбаратаны» қандай қасиетті, киелі хайуан деп бағаласа, Үндістанда «зеңгібабаны» сондай қасиетті, киеліхайуан деп таниды. Үнді діні Оңтүстік Азияда пайда болып, сол жерде таралды. Олар Айға сиынады, сиырдың мүйізі айға ұқсайтындықтан оны соймайды, сиыр етін жемейді. Сиырды тек Айға мінәжат (тәуәп) еткенде ғана соятын киелі хайуан деп қараған [3].

Қорыта келгенде, ұлттың қай сөздері болмасын, сол ұлттың ұлттық болмысын, танымын, мәдениетін, шаруашылығын, өнерін танытады. Қазіргі таңда сөзді философия, мәдениет, таным тұрғысынан қарастырылуы қажет деген пікірлер айтылып жүргенмен, бұл мәселені қолға алып зерттеу өз шешімін күтуде.

Тәуелсіздік туын енді ғана биікке көтерген жас мемлекетіміздің бүгінгі жоғарғы білімді, саналы әрбір азаматына өз тілінің тарихын, әрбір сөздің шығу тарихын, ұлттық танымдық сипатын да білетін кез жетті. Халқымыздың ұлттық танымы, салт–дәстүрі, сана–сезімі, мәдениеті бәйтеректің тамыры секілді тереңде жатыр. Тамырды күтпесек, аяламасақ, бәйтерегіміз бұтақсыз, жапырақсыз қалады, жеміс беруін тоқтатады. Сондықтан өзіміздің ұлттық тіліміздің сипатын көрсететін ұлттың төл тума сөздері жоғалмауы керек. Оны зерттеп жаңа ұрпаққа жеткізуіміз керек. Ал жеткізуші - мына сіз бен біз!

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Қырымның қырық батыры. Алматы: «Арыс», 2005.

2. Маслова. В.А. Лингвокультрология.Москва:«Академия», 2001

3. Кәмелханұлы.М.Түлік атаулары – тарих айғақтары // Қазақ әдебиеті,

№11, 18 – 24 наурыз, 2005 жыл.

4. Әлемдік мәдениеттану ой – санасы: Он томдық. Т. 10: Қазақстанның

қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. Алматы: Жазушы, 2006.

5. Мұсаев А. Әйтеке би аймағының этномәдени мұрасы.Ақтөбе, 2006, 353б

6. Қазақтың мифтік әңгімелері. А: «Ғылым», 2002, -320б