Рыспаева Бакытгуль Сайлаубайкызы

№32 орта мектеп, Темиртау к., Казакстан

ОРЫС МЕКТЕБІНДЕ ЌАЗАЌ ТІЛІ СЫН ЕСІМІН ОЌЫТУДЫЊ КЕЙБІР МЄСЕЛЕЛЕРІ

Ѓылыми жетекші: ф.ѓ.д., проф.Ш.М.Мажитаева

Орыс тілді мектепте ќазаќ тілі пєнініњ маќсатын жєне онда ж‰зеге асатын басты-басты мєселелерді ѓылыми т‰рде наќты жоспарлау – м±ѓалімдер ж±мысындаѓы оќу ‰дерісіндегі ењ негізгі, ењ к‰рделі мєселелердіњ бірі.

Ќазаќ тілін орыс тілді мектептерде оќытудыњ т‰рлі єдіс-тєсілдері, тиімді жолдарымен таныстыру, оќушыларды ќазаќша сµйлеуге бейімдеу, баѓыттау мєселелері бойынша жазылѓан біраз ењбектер бар.

Жалпы ќазаќ тілін орыс мектептерінде оќытуда негізгі маќсат-міндеттерге тµмендегілер жатады:

-оќушылардыњ азаматтыќ, сана-сезімін, адамгершілігін ќалыптастыру;

-оќушылардыњ парасаттылыќ єлеуетін (м‰мкіндігін) ќ±руѓа кµмектесу;

-оќушыныњ дене жєне ес-сана саулыѓын тєрбиелеу;

-оќушыныњ тілін дамыту маќсатында µз бетімен ж±мыс істеу, ойын еркін жеткізуге даѓдыландыру;

-болашаќ кєсіптік ењбек, µмір с‰руге даярлыѓына кµмектесу;

-олардыњ болашаќ µмірге бейімділігін ќалыптастыру.

Аталѓан жєне басќа да ѓылыми зерттеулер арќылы бейімделген ќазаќ тілін орыс мектептерінде оќытудыњ міндеттері мыналар:

- оќушыныњ жан–жаќты, ерікті т±лѓа болуына µзіндік талдау мен µсуіне деген адамгершілік тєрбие беру;

- оќушылар мен м±ѓалімніњ сырттай жєне іштей ќарым– ќатынастарыныњ рухани ізгілікте, бірлік, сезімде болуын ќалыптастыру;

- оќушыныњ µзіндік ерекшелігін, µзіндік кµзќарасын, µзіндік м‰мкіншілігін сезінуіне, ол сезімдерініњ ќалыптасуына кµмектесу.

Оќу орыс тілінде ж‰ретін мектептерде ќазаќ тілін ‰йрету ‰шін м±ѓалімдерге єр сыныпта тілдіњ белгілі шамадаѓы сµздік ќорын мењгерту жєне сол сµздерді д±рыс айтуѓа, сауатты жазуѓа яѓни ауызекі тілді д±рыс ќолдануѓа даѓдыландыру ж±мысы тиімді ±йымдастырылѓаны жµн [1, 72-73]. Ол ‰шін оќушыларѓа ќазаќ тілініњ грамматикалыќ ќ±рылысын жаќсы мењгерту ќажет.

Ќазаќ тілін оќу ‰дерісінен алынып тастаѓан кезде профессор Сарсен Аманжолов: «Ќазаќ тілін орыс мектептерінен жєне жоѓары оќу орындарынан, орыс топтарынан алып тастау µрескел, ќате, ќазаќтыњ ±лттыќ тілін µрескел б±рмалаудыњ бір т‰рі болып табылады», - деп µз пікірін ашыќ айтќан еді [2,18-23].

Орыс тілді мектепте ќазаќ тілі пєні бойынша «Сын есім» 5 сыныпта µтіледі. Таќырыптыњ негізгі білімділігіне, дамытушылыѓына жєне тєрбиелік негізіне тµмендегідей:

Білімділік – сын есімніњ т‰рлері мен жасалуы туралы т‰сінік беру, осы ±ѓымдарѓа тєн ерекшелікті ќамту, есім сµздер мен етістіктен сын есім тудыратын ж±рнаќтарды бір-біріне ажырата білуге, олардыњ мєнін д±рыс ±ѓынуѓа баулу;

Дамытушылыќ – оќушылардыњ сµздік ќорын байыту, µз бетінше ойланып, ќорытынды жасай білуге тєрбиелеу;

Тєрбиелік – оќушыларды белсенділікке, алѓырлыќќа, шапшањдыќќа, адамгершілікке тєрбиелеу.

Оќушыларѓа жања таќырыпты т‰сіндіргенде кµрнекіліктер, техникалыќ ќ±ралдар жиі ќолданамын. Сабаќ єдіс-тєсілдер арќылы ќызыќты µткізіледі. Олар: дењгейлеп оќыту, интерактивті оќыту, модульдік оќыту, ойын арќылы оќыту, компьютер арќылы оќыту, жања таќырыпты мењгертіп оќыту, ізденіп оќыту, с±раќ -жауап арќылы оќыту.

М±ѓалім таќырыпќа сай кез-келген оќыту технологиясын ќолдана біледі. Б‰гінгі тањдаѓы технолог ѓалымдар, технологияны бірнеше т‰рлерге бµліп µз пікірлерін жазѓан ењбектер бар:

1. В.Ф.Шаталов «Интерактивті оќыту технологиясы»;

2. Д.Б.Эльконин «Ойын арќылы оќыту технологиясы»;

3. Ќ.Бітібаева «Компьютер арќылы оќыту технологиясы»;

4. В.В.Давыдов «Дењгейлеп оќыту технологиясы»;

5. М.М.Жанпеисова «Модульдік оќыту технологиясы».

Т‰рлі єдістерді ќолдана отырып оќушылардыњ жас ерекшелігін ескеру ќажет, б±л жаѓдайда м±ѓалім мен оќушыныњ арасындаѓы ќарым-ќатынас, м±ѓалім оќушыѓа баѓыт береді, оќушы м±ќият тыњдап, м±ѓалімніњ берген тапсырмасын б±лжытпай орындайды, демек м±ѓалім оќушыны оќытады, єрі тєрбиелейді. М±ѓалім «Сын есім» таќырыбын µткенде ережесі мен грамматикасына тоќталады: Сын есім заттыњ т‰рін, т‰сін, сапасын,белгісін білдіретін сµз табын сын есім дейміз. Мысалы: ќызыќ (кітап), µнерлі (адам), жаќсы (хабар). Сын есім Ќандай? Ќай? деген с±раќтарѓа жауап береді. Сын сім бірнеше т‰рларге бµлінеді [1, 74]:

М±ѓалім сын есім т‰рлеріне, жеке аныќтамасына тоќталып µтеді. Сын есім жасайтын ж±рнаќтарды кесте т‰рінде беруге болады [1, 75]:

Сын есім жасайтын ж±рнаќтар

№	Есім сµзден сын есім тудыратын Ж±рнаќтар	№	Етістіктен сын есім тудыратын Ж±рнаќтар
1	- лы, - лі, - ды, -ді, - ты, - ті; Мысалы: тау – лы, тас – ты.	1	- ѓаќ, - гек, - ќаќ,-кек,-аќ,-ек; Мысалы: ±рыс – ќаќ, тай – ѓаќ.
2	-сыз, - сіз; Мысалы: ‰й – сіз, жер – сіз.	2	-ыќ,-ік,-ќ,-к; Мысалы: тол-ыќ, сын – ыќ, аш – ыќ.
3	- ѓы, - гі, - ќы, - кі; Мысалы: жаз – ѓы, сырт – ќы.	3	-ѓыш, -гіш, - ќыш, - кіш; Мысалы: біл- гіш, жаз – ѓыш.
4	- лыќ, - лік, - дыќ, - дік, - тыќ, - тік; Мысалы: жыл – дыќ, азамат – тыќ.	4	-ѓыр, -гір, -ќыр, -кір; Мысалы: µт – кір, ±ш – ќыр.
5	- шыл, - шіл; Мысалы: жер – шіл,±йќы – шыл.	5	-шаќ, -шек; Мысалы: ±рын – шаќ, жасќан – шаќ.
6	- шањ, - шењ; Мысалы:бой – шањ, сµз – шењ.	6	-ыњќы, -іњкі, -њќы, -њкі; Мысалы: бас – ыњќы, кµтер – іњкі.
7	- дай, - дей, - тай, - тей; Мысалы: ‰й – дей, ќой – дай.	7	-ынды, -інді, -нды, -нді; мысалы: жаса- нды,асыра – нды.
8	- кер, - гер, - ќой, - ќор, - паз (ымпаз, - імпаз); Мысалы: табыс – кер, найза – гер, µнер – паз, жењ – імпаз.	8	-малы, -мелі, -балы, -белі, -палы, - пелі; Мысалы: кµтер – мелі, тањда – малы.
9	- и, - ы, - і; Мысалы: тарих – и, дін-и, єдеб – и.	9	-ымды, -імді, -мды, -мді; Мысалы: жара – мды, шыда – мды.
		10	-аѓан, -еген; Мысалы: ќаш – аѓан,с‰з – еген.
		11	-улы, -улі; Мысалы: ая - улы, іл – улі.
		12	-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; Мысалы: ќыз – ба, б±ра – ма, боя – ма.

М±ѓалім таќтаѓа жазылѓан жања таќырыпты т‰сіндіреді. Берілген тірек сызбаны оќушылар дєптерлеріне кµшіріп жазады. Оќушылар ережені жєне ж±рнаќтарды м±ѓаліммен бірге ќайталай отырып жаттайды, тапсырмалар орындалады.

Ќорыта келгенде, сын есімді тиімді оќыту єдістемесін негізге ала отырып, озыќ єдіс-тєсілдерді ќолданып оќушылардыњ ќазаќша ойлау жєне сµйлеу даѓдысын да ќалыптастыруѓа ќол жеткізуге болады.

Єдебиеттер тізімі

1. Н±рымова З. Сын есімді оќыту //Ќазаќ тілі мен єдебиет орыс мектептерінде (Республикалыќ ѓылыми педагогикалыќ журналы). № 6, 2011. Б.72-79.

2. Сатыбалдыќызы Г. Ќазаќ тілін орыс мектептерінде оќытудыњ кейбір мєселелері//Ќазаќ тілі мен єдебиет орыс мектептерінде (Республикалыќ ѓылыми педагогикалыќ журналы). №8, 2011. Б.18-23.