Право /1.История государства и права.

Аға оқытушы Айдаров Б.Ж., оқытушы, құқық магистрі Омар Б.М., оқытушы, Омарова И.М

Қ.А.Ясауи  атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Қазақстан    

Қазақстан Республикасының сот жүйесін    Конституциялық реформалаудың құқықтық маңызы

 

1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы адам­ның құқық­тары мен бостан­дықтарының ба­сымдығын бе­кітіп берді, сонымен қатар, биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің бүкіл қызметі адамның құқықтары мен бос­­тан­дықтарын қорғауға бағыт­тал­ғанын нақтылы айқындап берді.

Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағында «Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар», - деп атап көрсетілсе [1, 8].

Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 1-тармағында,  «Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады», және 77-бабында «судья сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз, ол Конституция мен Заңға ғана ба­ғынады», - деп нақтыланған [1, 42].

Президент Н.Ә.Назарбаев судья­­лардың 5-съезінде сөйлеген сөзінде, «Азаматтардың өз құ­қық­тары бұзылған кезде қор­ғаныш іздеп жүгіне алатын се­німді органы – соттар болып отыр»,-деген болатын.

Конс­титу­циялық реформа жүргізудің нәти­жесінде қазақ­стандық сот төрелігі жүйесі адам құқықтарын тиімді қорғайтын қуатты жаңа тетіктерге ие болды. Сонымен қатар, жеке және заңды тұлғалардың өтінішпен сот­қа тікелей жүгінуі арта түскен сайын соттардың қызметіне де қо­сымша салмақ түсіп отыр­ғанын айтпай кетуге болмайды. Сон­дықтан сот ісін жүргізуді жетілдіру мәселесін біз шындап қолға алдық [2, 1-2].

Жаңа тұрпаттағы Ата Заңымыз еліміздің сот жүйесінің тәуелсізді­гін қамтамасыз етіп, судьялардың мәртебесін көтеруге зор үлес қос­ты. Соның ішінде сот кадрларын іріктеу Жоғары Сот Кеңесіне бе­ріл­генін, тұтқындауға санкция беру құзыреті прокуратурадан алынып соттарға ауыстырылғанын, өлім жазасына мораторий енгізіл­генін ерекше атап өткен жөн. Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі көтеріліп, әлеуметтік-құқықтық қорғау кепілдіктері жақсара түсті. Алқа билер институты, маман­дан­дырылған экономикалық, әкім­ші­лік, қылмыстық, ювеналдық соттар құрылып жұмыс жасаулары­ның арқасында сот беделі көтері­ліп, түрлі дауларды шешудің баламалы әдісін жүзеге асыруға мүмкіндік туды [3, 2-3].

Көп кеңесу мен ізденістің нәти­жесінде, сот ісін оңтайландыру мақсатында 2012 жылғы 16 ақ­панда «Қазақстан Республика­сы­ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституция­лық заңға, Қазақстан Респуб­ли­ка­сы­ның Қылмыстық іс жүргізу ко­дексіне, «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәр­тебесі туралы» заңға тиісті өзгерістер мен түзетулер енгізіліп, «Жоғары Сот Кеңесі туралы» Қа­зақстан Республикасының заңы, «Аралық соттар туралы», «Халық­ара­лық коммерциялық төрелік соттар туралы», «Медиация туралы» заңдар мен басқа да маңызды нормативтік актілер  қабылданды. Сонымен қатар, 2013 жылдың 1-ші шіл­де­сінен бастап Қылмыстық, Аза­мат­тық іс жүргізу кодекстеріне ен­гізілген өзгертулер мен толық­ты­рулар қолданысқа енгізілді. Осы­ған сәйкес облыстық соттарда аза­маттық және әкімшілік істер бойынша және қылмыстық істер бойынша апелляциялық сот алқалары, облыстық соттың төрағасы тікелей жетекшілік ететін кассациялық сот алқасы жұмысқа кірісті. Бірінші сатыдағы соттарда қабылданған заң­ды күшіне енбеген сот шешім­дері мен үкімдері облыстық сот­тың апелляциялық сот алқала­рын­да, ал, заңды күшіне енген бірінші саты­дағы сот шешімдері мен үкім­дері, апелляциялық сот алқасымен қабылданған үкімдер, қаулылар кассациялық сот алқасында қара­ла­ды. Мұның тиімді жағы егерде, тараптар сот үкіміне, шешіміне разы болмаған жағдайда заңды күшіне енген сот актілерін облыс­тық соттың кассациялық сот алқа­сы қайта қарап, бірінші және апел­ляциялық сатыдағы соттардың қателіктерін дер кезінде түзеп оты­рады. Соның нәтижесінде бұрынғыдай, текке уақыт кетіріп, Жоғарғы Сотқа шағымданудың қажеттілігі болмайды. Кез келген іс бойынша сот актілерінің заң­дылығын тексеру үшін алыстан ат арылтып Жоғарғы Сотқа келу адам­­дарға материалдық және мо­ральдық жағынан да оңай емес. Тек кассациялық алқаның шеші­мімен келіспеген жағдайда ғана Жоғар­ғы Сотқа жүгінуге болады. Жо­ғарғы Сот өтініштің уәждерін орынды деп тапса, істі қадағалау тәртібімен қарайды. Сот ісін жүргізудегі осы оң өзгерістердің нәтижесінде Жо­ғар­ғы Сот заңда көзделген тәртіппен жер­гілікті соттардың қызметiн кеңінен қадағалауға, заң нормаларын сот практикасында қолдану мәселелері бойынша түсiнiкте­мелер беруге, сот ісін жүргізуді жетілдірумен, судья кадрларын сапалы іріктеумен шұ­ғылдануға, республика соттарында біркелкі сот практикасын қалып­тастыру бағыт­тарында жұ­мыс істеуге мүмкіндік алып отыр. Ендігі жерде Жоғарғы Соттың қарауына тек кассациялық тәртіп­те қаралған істер ғана жолданатын болады. Тұтастай алғанда, консти­туция­лық реформадан бастау ал­ған сот реформасының жетістігі – қоғам­дық қатынастарды құқық­тық рет­теудің әлемдік, демо­кратиялық стан­­дарттарына жа­қындай түсуіміз болып табылады. Бұл ретте шетел­дік тәуелсіз талдаушылардың ке­ңес заманынан кейінгі кеңістікте сот-құ­қықтық реформалар бойынша Қазақстанның алдыңғы орын­дарға шыққанын мойындап, қа­зақстан­дық сот төрелігінің тиім­ділігін жоғары бағалап отыр­ғанын айтуымыз қажет.

«Істер апелляциялық алқада бір ай уақыт аралығында қаралуы тиісті. Уақыт шектеуіне қатысты дәлелді себептер пайда болған жағ­дайда тағы бір айға ұзарты­ла­ды. Тараптар апелляциялық сот ал­қасының қаулысы оқылған күн­нен бастап алты ай уақыт ішінде кассациялық алқаға шағымдана алады. Айыптау үкімі бойынша сотталушының кінәлі еместігі немесе оның жағдайын жеңілдететін басқа да уәждер бойынша шағым немесе наразылық беру мерзіміне ешқандай шектеу қойылмайды. Тағы бір тоқтала кететін нәрсе, ен­дігі жерде апелляциялық сатыдағы қаралған істер қайта қарауға бірін­ші сатыдағы сотқа жолданбайды. Тек Қылмыстық іс жүргізу ко­дексі­нің 411-бабы 1-бөлімінің 8-тар­мағында көрсетілген ерекше жағдайларға сәйкес келсе қайта тергеуге жолдауға болады. Сонымен қатар, апелляциялық алқада қаралып, қабылданған сот үкімі іс жүргізуде заң талаптарының өрес­кел бұзылуына жол берілгендігі анықталғанда ғана бұзылып, іс қайта қарауға жолданатынын, егер­де тараптар белгіленген уақыт ішінде сот хаттамасымен таныса алмаса, сот шешімін уақытында алмаса және сот актісі дұрыс аударылып берілмесе онда олардың сотқа шағым, наразылық беру мерзімі міндетті түрде қалпына келтіріледі. Бірінші сатыдағы сотта істерді бір судья қарайды. Аса ауыр қылмыстық істер сотталу­шының өтінішіне орай үш судьядан кем емес құрамда және он алқабидің қатысуымен қара­лады. Кассациялық алқада да іс­терді қараушылардың құрамы үш судьядан кем болмауы керек.

Енді облыстық соттардағы апел­ляциялық және кассациялық сот алқаларының то­лыққанды жұмыс істеуіне мүмкін­дік берілді. Яғни барлық шаруа облыстық соттың алқаларында шешіліп, істің соңғы нүктесі де сол жерде қойылады. Об­лыс­тық соттардың құзыреті кеңейді, олар бірінші сатыдағы соттардың заңды күшіне енген сот актілерін тексеріп, жаңа шешім шығара алады. Облыстық соттың кассациялық сот алқа­сында істердің түбегейлі ше­шімін табуы халыққа қолайлы болмақ.

Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ-ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» атты Қазақстан халқына Жолдауында да сот жүйесіне қатысты былай деген, - болатын:

            «Судьялар сот төрелігін тек заң мен ар-ожданды басшылыққа ала отырып шығаруға тиіс. Судьялар жасағын қалыптастырудың тәртібін түбегейлі түрде қайта қарау қажет. Аппеляциялық инстанциялардың істерді қарауға төменгі соттарға қайтару жөнінде негізсіз шешімдерінің мүмкіндігін заң жүзінде шектеу керек», -деді Президент Н.Ә.Назарбаев [4, 1-2].

Елбасымыз Н.Назарбаев бү­гін­гі күннің ең өзекті мәселесі – соттардың әділдігіне баса назар аударта отырып, «Әділ және сатылмайтын сот – демокра­тия­лық және құқықтық мемлекеттің аса маңызды негізі. Егеменді Қазақстанның басты жетістікте­рінің бірі – бұл соттар мен судья­лардың тек формалды-заң­ды ғана емес, сонымен қатар, нақты тәуелсіздікке ие болуы», - деген болатын [5, 2-3].

Мемлекет басшысының 2009 жыл­ғы 24 тамыздағы Жарлы­ғы­мен мақұлданған 2010-2020 жыл­дар аралығындағы кезеңді қамтитын Құқықтық саясат тұ­жырымдамасы еліміздегі сот жү­йесінің алдына жаңа міндет­тер қойған болатын. Осы сара бастау сот жүйесін дамытудың келешектегі негізгі ұстанар бағытын айқындайтын дара жол болары анық.

Ұзақ тарихы бар еуропалық мемлекеттердің конституциялардың қа­сын­да Қазақстан Республикасынынң конституциясы жас, алайда, өткен ғасырлардың дана­лығынан сабақ алған, қазіргі за­манның жаңалықтарынан қуат алған, әр бабының орны ерекше. Себебі, ол еліміздің қысқа ғана мерзімдегі толағай та­быстарының заңдық тұғыры және болашағымыздың құқ­ық­­­тық бағдары, - деп айтуымызға болады.

Қазіргі таңда сот органдарын реформалау барысы жалғасын табуда.  Сот органдарын реформалаудың бірі, жеке тұлғаның өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жиірек жүгінуіне  жағдай жасау болып табылады. Ол үшін, жеке тұлғаның сот органымен өзара тығыз байланысты төмендегіше үш элементті біріктіру қажет, - деп ойлаймын:

Біріншіден, заң негізінде құрылған және тәуелсіздік пен бейтараптылық критерийлеріне сәйкес келетін соттың болуы қажет;

 Екіншіден, даудың немесе айыптаудың барлық тұстары бойынша шешім қабылдау үшін соттың кең өкілеттілігі болуы керек;

Үшіншіден, жеке тұлғаның сотқа еркін қол жеткізу құқығы болуы қажет.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.          Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы Конституциясы (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 ж., №4,217-құжат), Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1998 ж., №20,245-құжат),  Қазақстан Республикасының 2007  жылғы 21 мамырдағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 2007 ж., №10,  68-құжат). –Астана: «Елорда» баспасы, 2009.

2.          Бейсенбі, 30 тамыз, 2012 ж. «Конституция – еркін адамдардың ерікті таңдауы». «Егемен Қазақстан» газеті. Б.Бекназаров, Жоғарғы Сот Төрағасы.

3.          Сәрсенбі, 22 тамыз, 2012 ж. «Ел дамуының кепілі». «Егемен Қазақстан» газеті.  М.СМАҒҰЛОВ, Атырау облыстық сотының төрағасы.

4.          Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ -ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» атты Қазақстан халқына Жолдауы. е.gov.kz/wps/portal/Content?.../3.../president/...kk

5.          Жұма, 21 қыркүйек, 2012 ж. «Ізгілендіру жолындағы ізденістер». «Егемен Қазақстан» газеті.  Ж. ЖАЙЛАУБАЙ, Іле аудандық сотының төрағасы.