BUDOWNICTWO I ARCHITEKTURA

ARCHITEKTONICZNE DECYZJE OBIEKTYW

BUDOWNICTWA I REORGANIZACJI

Dr. architektury Berezina I.V.

Uniwersytet Narodowy im. Iwana Ohienka w Kamieńcu Podolskim

Twórczość Napoleona Ordy w świetle odbudowy objektów architektonicznych w Ukrainie

Kontekst środowiska nie jest mniej podległy transformacji w czasie, niż kontekst samego pomnika. W tym świetle nadzwyczaj cennym jest to, że dzieła N. Ordy demonstrują drogi rozwoju majątkowej i ogrodowo-parkowej sztuki, co pozwala planować i odradzać historyczne krajobrazy. Prace malarza były wykorzystywane przy odbudowie dominikańskiego kościoła w Murafie na Podolu, wybudowanego w 1595 r. i odbudowanego po licznych niszczeniach w latach 1786–1791 [3, s. 10–12]. Rysunek i litografia z przedstawieniem świątyni zostały wiarygodnym źródłem ilustracyjnym. W latach 1871–1873 N. Orda odzwierciedlił wielką szarą budowlę z dwiema basztami – kościół poświęcony Niepokalanemu Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Świątynia wznosi się nad miasteczkowymi zabudowaniami. Malarz przekazał planowo-przestrzenną strukturę kościoła, zbudowaną o kształcie tradycyjnych bazylik dwubasztowych, jak również podkreślił dekoracyjne zdobienie świątyni, charakterystyczne dla zanikającego baroku.

Cerkiew-Zamek Pokrowy Matki Boskiej w podolskiej wsi Szarawka została zbudowana w XIV–XIX ww. W 1567 roku, podczas najazdu tatar, cerkiew była uszkodzona. Trzy lata później została odremontowana przez Bernarda Pretwicza, byłego starostę Barskiego Zamku. Na początku XVII w. Jakub Pretwicz, odbudowując na sąsiednim pagórku, od strony południowej, zburzony Zamek, przerobił cerkiew na kościół Zwiastowania N.P.M. Wówczas przy kościele założono klasztor oo. Domіnіkanów. Zaczynając od 1734 roku do trzeciej ćwierci XVІІІ w. kościół doznał licznych rujnacji. Jego odbudowa w 1773 roku odbywała się ze znacznymi zmianami: w centralnej części nawy zrobiono nowe sklepienie, pogrubiono ściany, poszerzono i zamurowano górne części strzelistych okien, zrobiono nowe wejścia. W wieże wmurowano strzelnice, w ścianie wybito duże okno na drugiej kondygnacji, a nad wejściem zrobiono dekoracyjny fronton. Razem z tym na jednej linii ze wznoszącym się ogrodzeniem i po osi zachodniego wejścia zbudowano jednopiętrową ośmioboczną dzwonnicę z murowaną pierwszą kondygnacją. W 1832 roku kościół zmieniono na prawosławną świątynię p. w. Narodzenia Matki Bożej. W 1847 roku architekt Pawłow wykonał projekt przebudowy cerkwi, który późnej, w 1886 roku, był nieco zmieniony i, wreszcie, w latach 1890–1892 zrealizowany. Wtedy zostały pogrubione ściany bocznych naw cerkwi, zamurowane gotyckie wnęki, zrobiono nowy dach z drewnianym bębnem i niskim namiotem. Wieża również miała nadbudowane dwie kondygnacje, pokryte namiotowym dachem. Jeśli chodzi o objętościowo-planowe podejście cerkiew należy do typu trzykonchowych świątyń. W celu opracowania projektu restauracji, E. Płamienicka i A. Tiupicz z udziałem Ł. Kroszczenka badali cerkiew. Architekci-restauratorzy wykorzystali prace N. Ordy, zrobione w 1871 są 1873 r. Jak i w innych dziełach, malarz przedstawił świątynię w kontekście architektonicznego i naturalnego środowiska, co sprzyjało owocnej restauracji architektonicznego obiektu. Cerkiew-zamek w Szarawce – unikalny pomnik ukraińskiego budownictwa, w którym są syntetyzowane obronne i kultowe funkcje [5, s. 270].

Napoleon Orda szkicował nie tylko wybrane architektoniczne budowle czy zespoły zabudowań, ale również poświęcał dużo uwagi przedstawianiu pałacowego budownictwa. Malarz stworzył serię widoków pejzażowego parku "Aleksandria", położonego w okolicy Białej Cerkwi. "Aleksandria" – wzór pejzażowego parku, kompozycyjny układ którego jest wyszczególniony naturalnym kształtem ciągnącego wzdłuż rzeki pasma z dębowym gajem i źródłami. Osnowę parku stanowi gęsta siatka alej, różnorakie widoki, budynki oraz dekoracyjne rzeźby. Od 1796 r. u właścicieli posiadłości Branickich pracowali włoski architekt D. Botani i projektant krajobrazu A. Stange ze Lwowa. Późnej pracami kierowali architekci Bartecki i Witte, a od 1815 r. – projektant pejzażu A. Jens. Najbardziej park ucierpiał w okresie faszystowskiej okupacji. W latach 1955–1957 był opracowany projekt restauracji zespołu, który przewidywał dwa etapy: pierwszy – restauracja zachowanych architektonicznych zabudowań; drugi – dekoracja parku. Pierwszy etap był zakończony przed 1967 r. Było odbudowano większość parkowych budów – główne wejście, Rotundę, kolumnę Smutku, Łukowy i Chiński mosty, kolumnadę Księżyc. Zbudowano nowe obiekty – kompleks źródła Lew, okrągłą altanę i oranżerię. W 1966 roku zakończono drugi etap restauracji [4, s. 122–123]. Prace Ordy z widokami "Aleksandrii" (rok wykonania 1872) były wykorzystane w czasie restauracji parku, ponieważ malarz utrwalił nie tylko kształty architektoniczne, ale również naturalne widoki pejzażowego parku, najbardziej uległe niszczycielskiemu wpływowi czasu.

Rysunki i litografie Napoleona Ordy były również wykorzystywane podczas restauracji licznych kompleksów fortyfikacyjnych.

W latach 1862–1876, podróżując po Wołyniu, malarz w swoich akwarelach utrwalił jedną z najpotężniejszych jej Twierdz – Łucki Zamek, założony w XIII w. Na początku Zamek był zbudowany w stylu romańsko-gotyckim; podczas przebudowy w połowie XVI w. on nabył cech renesansowych i takim zobaczył go N. Orda. Malarz wyraźnie przedstawia trzy wieże, z których składał się Zamek: Wjazdową, Styrową (Świdrygiełły), Władczą oraz mury obronne, podkreślając wybranym miejscem pracy cyplowy typ Zamku. Rysunki i litografie artysty były wykorzystane podczas drugich większych prac restauracyjnych, przeprowadzonych w latach 1970–1977 (pierwsze częściowe remontowo-konserwacyjne prace wykonano w latach 30-ch XX w.) pod kierownictwem architektów M. Gowdenka i E. Hodowaniuka, podczas których odbudowano pokrycia wież oraz obronne budowle, ciągnące się wzdłuż ścian [4, s. 48–49].

W XIV – na początku XVI w. odnowiono lub zupełnie przebudowano najsłynniejsze obiekty obronne. Istniały różne ich typy. Najdawniejszym, prostym, zważając na plan i powierzchnię, jest jednobasztowy Zamek, który składał się z kamiennej wieży i drewniano-ziemnych lub murowanych dodatkowych umocnień. Wynalezienie samostrzałów i szerokie zastosowanie kamieniorzutnych proc od połowy XIII w., zmusiło do budowania wysokich baszt, służące za dozorowe. Tym wymaganiom odpowiadała duża grupa "Wołyńskich wież" – drewniano-ziemnych Zamków z jedną murowaną wieżą, zbudowanych w II połowie XIII – na początku XIV w. na północnym zachodzie Wołynia i na terytorium Czarnej Rusi. Daje się zauważyć kontynuowanie budowlanych tradycji Galicko-Wołyńskiej Architektonicznej Szkoły przy stworzeniu "Wołyńskich wież" w planach pierwszego etapu formowania Zamku w Ostrodze [1, s. 127]. Na litografii Napoleona Ordy "Ostróg" przedstawiono najdawniejszą kamienną zamkową budowlę – "Wieżę murowaną", która była wzniesiona w II połowie XIV w. w pobliżu umocnionego placu na stworze drewniano-ziemnych obronnych budów dawnoruskiego dziedzińca.

Kamienny Zamek w Dubnym został wzniesiony w XVI w. W XVII w. Twierdzę przebudowano według włoskiego systemu fortyfikacyjnego budownictwa. W XVIII w. Twierdza straciła znaczenie strategiczne, w związku z czym niektóre budowle w latach 80-ch XVIII w. były rekonstruowane i przerobione na kompleks pałacowy [4, s. 302–303]. Od razu po ostatnich zmianach restauracyjnych, podróżując Rówieńskimi ziemiami w latach 1862–1876 , N. Orda narysował Zamek w Dubnym. Z czasem rysunek był dołączony do litografii, co w całości posłużyło cennym ilustracyjnym źródłem w pracach restauracyjnych.

Na przykład, badaczka artystycznego dorobku Zakonu Dominikańskiego na Ukrainie, pani profesor Natalia Ursu, posłużyła się rysunkami i litografiami Napoleona Ordy, mając na celu odtworzyć wygląd takich dominikańskich kościołów XIX w. jak Barski, Szarowiecki, Winnicki, Latyczowski, Smotrycki, Tywrowski oraz Murafski na Podolu; Łucki na Wołyniu; Kijowski i Lubarski na Kijowszczyźnie [6, s. 45–53].

Otóż, artystyczny dorobek N. Ordy można wykorzystywać w konserwatorskiej i pamiątkowo-ochronnej pracy w kilku kierunkach:

· dzieła malarza to dokumentalno-topograficzny ilustracyjny materiał do opisów chronologicznych i informacji historycznych, dotyczących pomnika architektonicznego.

· Weduty Ordy są wiarygodnym źródłem, czasami jedynym w przeprowadzaniu prac konserwatorskich.

· Dzieła malarza demonstrują drogi rozwoju majątkowej i ogrodowo-parkowej sztuki, która, z kolei, daje możliwość planowania i odrodzenia widoków historycznych.

N. Orda, podróżując i odzwierciedlając architektoniczne pomniki dawności, stworzył unikalną kolekcję widoków, wśród których cały szereg dzieł powstał na terenach Ukrainy: w Wołyńskiej, Kijowskiej, Podolskiej guberni, Galicji i stepach Besarabii. Otóż, warto podkreślić, że artystyczna spuścizna N. Ordy – to cenny i unikalny ilustracyjny materiał, dokładne badanie którego wypełni "białe plamy" (luki) w historii ukraińskiej architektury i otworzy nieprzeciętne możliwości wykorzystania tego materiału w pracy konserwatorskiej i dziedzinie ochrony pomników.

Literatura:

1. Історія української архітектури / [Асєєв Ю.С., Вечерський В.В., Годованюк О.М. та ін.] ; за ред. В.І. Тимофієнка. – К. : Техніка, 2003. – 472 с.

2. Кучеренко В. Наполеон Орда – майстер ведути: Український культурологічний альманах / Швець-Машкара С., Юрченко С. – Хроніка ХІХ ст., 2000. – С. 30–35.

3. Лисий А. Нариси історії Мурафського костьолу / Лисий А. – Вінниця, 2000. – 144 с.

4. Памятники градостроительства и архитектуры Украинской ССР. – Иллюстр. справочник-каталог. – К.: Будівельник, 1983–1986 рр. Т. 1–4. (1 том – 160 с. (1983), 2 том – 336 с. (1985), 3 том – 337 с. (1985), 4 том – 375 с. (1986)).

5. Пламеницька О.А. Християнські святині Кам’янця на Поділлі / Пламеницька О.А. – К. : Техніка, 2001. – 301 с. з іл.

6. Урсу Н.О. Домініканський костьол у Смотричі на Поділлі // Культура народов Причерноморья / Урсу Н.О. – Сімферополь, 2002.– № 30.– С. 93–98 з іл.