*99616*

Ибрагим И.Ј.

М.Сапарбаев атындаєы ОЌГИ-ныѕ «Парасат» колледжі

Ќазаќстан Республикасы

ОЌУ-ТЈРБИЕ ЇДЕРІСІНДЕ ОЌУШЫЛАРЄА ПАТРИОТТЫЌ ТЈРБИЕ БЕРУДІЅ ҐЗЕКТІ МЈСЕЛЕЛЕРІ

Ќазаќстан Республикасы азаматтарына патриоттыќ тјрбие берудіѕ 2006-2008 жылдарєа арналєан мемлекеттік баєдарламасыныѕ маќсаты – азаматтардыѕ бойында жоєарєы патриотттыќ сананы, ґз елі їшін маќтаныш сезімдерін ќалыптастыру, патриоттыќ тјрбие жїйесін жоспарлы тїрде дамыту арќылы Отанныѕ мїдделерін ќорєау жґніндегі азаматтыќ борыш пен конституциялыќ міндеттерді орындауєа дайындыєын тјрбиелеу туралы айтылєан [1].

Патриоттыќ тјрбие гумандыќ, демократиялыќ ќоєам мїшесініѕ азаматтыќ тјрбиесініѕ ґзегі, білім беру ўйымдарындаєы оќушы-жастардыѕ їздіксіз тјрбиесініѕ маѕызды бґлігі болып табылады. Отанєа, туєан жерге шексіз сїйіспеншілік, оныѕ ґркендеуіне ґзіндік їлес ќосып, жетістіктеріне ќуану, Отанды ќорєауєа јрќашанда дайын болу, оныѕ тарихын ќастерлеу секілді сезімдерді жас ўрпаќтыѕ бойында тјрбиелеу міндеті јрќашанда ґзекті болып келген. Еліміздіѕ географиялыќ орналасуы мен ўлттыќ-этникалыќ ерекшелігіне орай оќушыларєа халыќтыќ дјстїрге негізделген батыр бабаларымыздыѕ ерлік дјстїрлерін насихаттау, билер мен шешендердіѕ ґнегелі тјлім-тјрбиелерінен жан-жаќты тјрбие жїйесін ќўру ќажеттілігі ќазаќстандыќ білім саласыныѕ, соныѕ ішінде Ќазаќстан тарихы сабаєында маѕызды мјселе болып отыр.

Ќазаќ халќы єасырлар бойы атадан-балаєа мирас болып отырєан елі мен жерін кґзініѕ ќарашыєындай саќтап ўрпаќтан-ўрпаќќа аманаттап жеткізген. Ќазаќ елі сан єасырлар бойы елдігін саќтау їшін кїрес, ўрыс-соєыс, жорыќ-майдан жолдарынан ґтті, ќаншама дјуірлерді, ќасіретті, ќайєылы жаєдайларды, ќысылтаяѕ кезеѕдерді бастан кешірді, ержїрек, батыр ата-бабаларымыз сол жолда мерт болды. Сондаєы алыстан бўлыѕєырлана, бўлдырай елес болып кґрінген, асыл арманымыздай болєан еѕ басты, еѕ тїпкілікті маќсатымыз – еліміз бен жерімізді аман саќтап, бостандыќ, еркіндікке ќол жеткізіп, тјуелсіздік туын тігу еді.

Тарих беттеріне кґз жіберсек, ата-бабаларымыз јр єасыр ґткенде ерлік-патриоттыќ сезімі ўдайы дамып отырєандыєын байќаймыз. Халыќ сарќылмас рухани дїниесін, жауынгерлік патриотизмін, шексіз батылдыєы мен ќайталанбас ерлік істерін, ќайтпас жігерін тірек ете отырып, ерлік дјстїрлерін жасады. Себебі ќазаќтыѕ ўлан єайыр даласын біздіѕ ата-бабаларымыз сан єасыр «Найзаныѕ ўшымен, білектіѕ кїшімен» аман саќтап келген. Басына ќауіп тґніп тўрєан кезде бір жаєадан бас шыєарып, бір жеѕнен ќол шыєарып жауєа ќарсы тўрып оны жеѕе білу наєыз шынайы Отансїйгішітік ќасиет болып табылады.

Батыр бабаларымыз ќазаќ елініѕ басын ќосып, жауынгерлік ерлік мектебініѕ негізін салєан. Патриотттыќ сезім ўрпаќтан-ўрпаќќа дамып, ныєайып жетіліп отырады. Себебі, ґскелеѕ ўрпаќ ата-бабаларыныѕ жасаєан ерліктерінен їлгі алады. Патриоттыќ сезімніѕ еѕ жоєарєы кґрінісі – ерлік. Патриоттыќ сезім еѕ кїрделі, ґткір јлеуметік жаєдайларда ерлік кґрсетуімен байланысты кґрінетіні белгілі. Адамзат ќоєамы тарихын сонау ежелгі заманєы уаќыттардан бергі ерлік істерісіз елестетету мїмкін емес.

Ерлік, отаншылдыќ дјстїрлерімізді жандандыру, ґмірін ўзарту оны игеру арќылы бойєа сіѕіру кїрделі іс. В.Дальдыѕ тїсіндірме сґздігінде «Ер» деген сґз ержїрек, жауынгер, жасампаз кїрескер, батыр, жауынгер, жалпы соєыста да, бейбіт ґмірде де жасампаз жјрдемші деп тїсінідіріледі. «Ерлік – жасампаз, айбарлы, батырлыќ, жанкештілік», - деп кґрсетеді [2. 24].

Яєни, ерлік тјрбиесі дегеніміз - ата-бабаларымыздыѕ жауынгерлік дјстїрі негізінде оќушылардыѕ ерік-жігерін, табандылыќ, батылдыќ ќасиеттерімен бірге ўлттыќ сана-сезімін ќалыптастыра отырып отансїйгіштікке тјрбиелеу. Бїгінгі кїн тўрєысынан алып ќарайтын болсаќ, егеменді еліміздіѕ бейбітшілігі мен бірлігін саќтайтын жас ўрпаќтыѕ санасына жастайынан ата-бабаларымыз негізін салєан ерлік рухты ендіру.

XX єасырдыѕ ортасына дейін ќазаќ халќы ґз тарихында талай-талай заман тауќыметін тартып, жер бетінен жоѕєар елі сияќты ќўрып кету ќаупіне де душар болєан. Ќазаќ халќы елі мен жерін жауєа бермей ўрпаќтарына аманаттауы бўл ўлттыќ рухтыѕ биік шыѕы деуге болады. Ќазаќ батырларыныѕ ќаћармандыќ бейнесі тарих єылымында наќты тарихи деректер мен дерекнамалыќ ќўжаттар негізінде кґрініс табады. Јдетте батырдыѕ ґскен ортасы, ќоєамдыќ-саяси батырдыѕ ерлігі, шежірелік сипаттау, халыќ арасында беделі жайында хронологиялыќ тўрєыдан жылдыќ есептеулер мен дјл маєлўмат алуєа болады. Дегенмен, тарихи деректерге сїйене отырып, академик М.Ќозыбаев ґзініѕ тарихи зерттеулерінде батырлар ґмір сїрген ќоєамды тґмендегідей кезеѕдерге бґліп кґрсетеді:

- V-VII єасырлардаєы Кїлтегін заманындаєы Тїркілердіѕ ерлік тарихы;

- Алтын Орда тўсындаєы ерлік тарихы;

- Орта єасырлардаєы ќазаќ-ќалмаќ соєысыныѕ тарихы;

- Орыс патшасыныѕ отарлау саясатына ќарсы ўлт-азаттыќ кґтерілісі;

- Ўлы Отан соєысы жылдарындаєы ќазаќ батырларыныѕ ерлік тарихы.

Жоєарыдаєы тарихи кезеѕдерге сїйене отырып, ќазаќ батырларыныѕ ќаћармандыќ бейнесі туралы тїсінік беруге талпысын жасаймыз. VI-VIII єасырлардаєы ќазаќ даласын мекендеген Ўлы тїркі империясыныѕ батырлары Кїлтегін, Білге ќаєан, т.б туралы деректер бар. Оныѕ аќиќаттыєын Орхон-Енисей ґзендерініѕ бойында табылєан тас жазуларында ќалдырылєан отансїйгіштік маєынадаєы ґсеиеттерден кґреміз: «Јкеміз, аєамыз ќўраєан халыќтыѕ атаќ-даѕќы жоќ болмасын деп, тїркі халќы їшін тїн ўйыќтамадым, тїн отырмадым, інім Кїлтегінмен бірге мемлекетті ныєайттым», - деп баяндалады. Яєни, кїні бїгінге дейін маєынасын бермеген осындай отансїйгіштік мјні зор ґсиеттерден оныѕ ерекше ќасиеттері, бауырмалдыєы кґрінеді.

Ыќылым заманнан бізге жеткен «Ќорќыт ата кітабында» тјлімдік мјні зор ќанатты сґздер мен ўстаздыќ ўлаєаттар кґптеп кездеседі. Мысалы, «Ќолына ґткір ќылыш алып, соны жўмсай білмеген ќорќаќќа ќылыш сермеп, кїшіѕді сарп етпе. Батыр болып туєан жігіттіѕ садаєыныѕ оєы да ќылыштай кесіп тїседі. Атаныѕ атын былєаєан аќылсыз баланыѕ јке омыртќасынан жаралып, ана ќўрсаєында шырмалып тумаєаны жаќсы. Ата даѕќын шыєарып, ґзініѕ тегін ќуєан балаєа ешкім жетпейді. Ґтірік ґрге баспайды, ґтірікші болєаннан жарыќ кґріп, ґмір сїрмеген кґп артыќ», - деген екен [3, 160б.].

Јл-Фараби ґзініѕ «Азаматтыќ саясат», «Поэзия ґнері туралы», «Баќытќа жол сілтеу», «Риторика», «Мемлекеттік ќайраткерлердіѕ наќыл сґздері» атты трактаттарында этикалыќ, эстетикалыќ мјселелермен бірге кґркемдік, сўлулыќ, мейірбандыќ, білім категорияларыныѕ бетін ашып, олардыѕ негізін дјлелдеп берген [4, 382б.]. Сонымен бірге Јл-Фарабидіѕ Отанына деген сїйіспеншілігін, саєынышын мына ґлеѕінен байќаймыз:

Ґткенім жоќ, елім сенен, Атаќ, баќыт, таќ іздеп,

Шыќтым жалєыз, жўртым шалєай, Єылым атты шам іздеп,

Аќтадым мен аќ сїтіѕді, Келгенімше шамамныѕ,

Ассам даєы сексен жастан. Сјбиіѕмін балаѕмын...

Айналайын, атам ќыпшаќ. Туєан жерді саєындым.

Ґз атыѕа ќўрметіѕе. Ќайда жїрсем табындым !

Жоѕєар шапќыншылыєы кезіндегі халыќтыѕ береке-бірлігін, ат жалын тартып мінуге жарайтын ќазаќ баласыныѕ ќасиетті борышы - ґз Отанын жаудан ќорєау екендігін Шалкиіз, Аќтамберді, Бўќар жырау, Шал аќынныѕ ґлеѕ – жырларынан кґре аламыз. Бўќар жырау: .

Ер жігітке жарасар,

Ќолына алєан найзасы,

Би жігітке жарасар

Халќына тиген пайдасы, - деген екен [4, 84б.].

Ќазаќ даласыныѕ айбынды аќындарыныѕ бірі Махамбет ќазаќ шаруаларын бостандыќ їшін кїреске шаќырып, ќара халыќты баќытќа жеткізуді ґмір бойы армандап кеткен. Ол ґзініѕ їзеѕгілес серігі Исатаймен бірге халыќтыѕ ерлігін, олардыѕ адамгершілік ќасиеттерін жыр етеді.

Тґле би, Ќазыбек би, Јйтеке би секілді XVIII єасырдыѕ аса кґрнекті мемлекет ќайраткерлері патриотизмніѕ арќасында жоѕєарлардыѕ шапќыншылыєы кезіѕдегі кїресте ќазаќ халќы ґзініѕ тјуелсіздігі мен бостандыєын саќтап ќалды. Мўна Ќазыбек бидіѕ жоѕєар ханы Ќонтажыєа айтќаны: «Біз - ќазаќ деген мал баќќан елміз, біраќ ешкімге соќтыќпай жай жатќан елміз. Елімізден ќўт-береке ќашпасын деп, жеріміздіѕ шетін жау баспасын деп найзаєа їкі таќќан елміз. Ешбір дўшпан басынбаєан елміз, басымыздан ешбір сґз асырмаєан елміз, дјм-тўзын аќтай білген елміз. Атадан ўл туса ќўл болам деп тумайды, анадан ќыз туса, кїѕ болам деп тумайды. Ўл мен ќызды ќаматып отыра алмайтын елміз... Берсеѕ жґндеп бітіміѕді айт, бермесеѕ дірілдемей жґнінді айт, не ўрысатын жеріѕді айт?» - деген сґздерінен де айќын аѕєаруєа болады [5. 45].

Бізге жеткен деректерде халыќтыѕ бірлігін, елдіѕ тўтастыєын ќорєау їшін батырлар мен хандар Бейбарыс сўлтан, Жалаѕтґс батыр, Ќарасай батыр, Есет батыр, Жјнібек батыр, Јбілхайыр хан, Бґгенбай батыр, Ќабанбай батыр, Абылай хан, Райымбек батыр, Жјѕгір хан, Кенесары хан, Махамбет пен Исатай, Есет батыр, Амагелді Иманов жјне Ўлы Отан соєысы жылдарында Б.Момышўлы, Ќ.Ќайсенов, Т.Тоќтаров, М.Єабдуллин, М.Мјметова, Ј.Молдаєўлова, Р.Ќошќарбаев ерлік кґрсетіп, батырлыєымен ќаћармандыєымен јйгілі болєан. Біз ўлы бабаларамыз ержїрек азаматтардыѕ Ўлы Отан соєысында Отанєа деген ыстыќ сезімін, ґз ўлтыныѕ намысы, бостандыєы мен тјуелсіздігін ќорєау їшін кеуделерін оќќа тосып, Отан ќорєау жолында жанќиярлыќ ерлік кґрсеткенін білеміз.

Халыќтыѕ єасырлар бойы ќалыптасќан тјлім-тјрбиесі, ўлы ќаћармандарыныѕ ґмірі мен ерлік істерініѕ тарихы, даналыќ сґздері – отаншылдыќќа тјрбиелеуде їлкен орын алып, осы міндеттерді шешуге кґмектесері сґзсіз. Сондыќтан, бабалардыѕ ерлігі адамгершіліктіѕ отаншылдыќќа толы, асќаќ рухы кїні бїгінге дейін ел аузында, оны халыќ тјрбие ісінде їлгі етеді.

Бїгінгі ќазаќ халќы сонау замандарда-аќ тўлпарларыныѕ тўяєымен дїниені дїр сілкіндірген кґне саќтардыѕ, ежелгі єўндардыѕ, байырєы тїркілердіѕ ўрпаєы, їлкен їйдіѕ ќара шаѕыраєын атажўртта саќтап ќалєан халыќ деген тўжырымнан ержїректілік, табандылыќ, батырлыќ ќасиеттер ќонєан киелі ўлт екенімізді маќтан тўтамыз. Ќазаќ деген терминніѕ ґзі ер, ержїрек деген маєынада туындаєандыќтан, ўлттыѕ бойындаєы ќасиеттер де ўрпаќтан-ўрпаќќа жалєасќан мўра іспеттес, ќазаќ елініѕ јлемдік ґркениетті елдер кґшіне ќосылып, дїниежїзілік ќауымдастыќтан лайыќты орын алуына мїмкіндік беретін ўлы кїш, Ќазаќстан Республикасыныѕ мемлекеттік тјуелсіздігі ќазаќ халќы жјне отанымыздыѕ басќа да барлыќ халыќ ґкілдері їшін патриоттыќ сезімдерін жаѕа сапалыќ деѕгейге кґтеріп, ґзгеше мазмўнмен байытады. Отансїйгіштік - ќоєамдыќ ќўбылыс, тарихи ўєым. Ал патриот дегеніміз јр адамныѕ ґзініѕ араласќан белгілі бір саяси, мјдени жјне јлеуметтік ортасына - Отанына деген аса тереѕ сезімі деп тїсінеміз.

Сондыќтан ќазаќстандыќ патриотизм - Ќазаќстан Республикасын біртўтас Отаны ретінде ќабылдап, ґзін республика халќыныѕ ќўрамдас бґлігі сезінетін парызы болып табылады Ќазаќстан азаматтары ґз таєдырын ґзі шешетін елдіѕ азаматтарына айналып, «Мен - ќазаќстандыќпын!» деген сґзді маќтаныш сезімімен айта алатын болды.

Патриоттыќ тјрбие барысында оќушылардыѕ бойында Отанєа сїйіспеншілік, тјуелсіз ґмір сїріп жатќан елдерге ынтымаќтастыќ, ел таєдырыныѕ болашаєы їшін жауапкершілік, экономикалыќ даму ќарќынын тездетуге їлес ќосуєа ниеттестік, єылыми, саяси-моральдыќ жјне туєан жерін ќорєау маќсатындаєы јскери јзірлік, Отанын саяси, идеологиялыќ ќауіптерден саќтауєа баєыттылыќ, арам ниеттегі ішкі жјне сыртќы жауларєа тґзбеушілік тјрізді мінез-ќўлыќ ќалыптасады жјне дамиды. Сонда даму ґрісініѕ басты тірегі - патриоттыќ тјрбие дей отырып, дамудыѕ ґзі патриотизмсіз жїзеге аспайтынын мойындаєан жґн деген ќорытындыєа келеміз.

Јдебиеттер

1. Ќазаќстан Республикасы азаматтарына патриоттыќ тјрбие берудіѕ 2006-2008 жылдарєа арналєан мемлекеттік баєдарламасы // Тјрбие ќўралы. 2006. №6 (26).

2. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка: В 4т. - Москва, 1978. - Т.3. - с.24.

3. Иманбаева С.Т. Оќушыларды ўлттыќ жауынгерлік дјстїр арќылы ерлікке баулудыѕ педагогикалыќ негіздері. Пед. єыл. кан... авторефераты. - Алматы, 1995. – 23 б.

4. Джанабаева Р.А. Ќазаќ халыќ педагогикасындаєы патриоттыќ-ерлік тјрбиесініѕ єылыми негіздері. Пед. єыл. док... авторефераты. - Алматы, 2007. – 45 б.

5. Бес єасыр жырлайды.– Алматы: Жазушы, 1989. – Т.1. – 84 б.