*99472*

ЖАСТАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

Оңтүстік Қазақстан Педагогикалық Университеті,

 «Отырар» институтының магистранты Мусабекова Карима Бакировна

 

Бүгінгі күні жан-жақты өзгерістерге дейін "Совет  адамын" қалыптастыру жолында көптеген азаматтық қасиеттер тыс қалып әр ұлттың өз өмір салты феодалдық, капиталистік  қалдық деп   ұғындырылды. Ұлттық сана сезім рухына өмірді,  тіршілік саласын өзгерту қажеттілігін туғызып отыр. Бүкіл  ел болып  өткен тарихында шындық  таразысынан  өткізу. Бұл шынайы азаматтық санаға ауысқандықты аңғартса керек.

Оның ішінде ең  негізгі бағдары адам баланы  өзін-өзі терең  танып қана қоймай, оған жеткізер қуаты мол тәрбиелік әдістерді жетік пайдалануды қарастыруда. Сойтіп, адамның  іштей түлеп, рухани жетілуін  түбегейлі өзгерту тәрбие  жұмысындағы басты мақсаттың бірі болмақ.

Өміріндегі кездесетін неше алуан қиындықтарды тек адамшылық негізінде шешкенде ғана,   қисынсыз   қателіктерге  ұрынбауға болады. Оның бәрі ұлттық қасиетпен тығыз  байланысты. Бұл тұжырым қоғамымыздың  бүгінгі  таңдағы   ең   үлкен мақсаты.

Бала тәрбиелеуге  ұлтық   дәстүрлердің  қажеттілігіне тоқталар болсақ, ата-бабамыз салған дәстүрлерді ұрпақ арқылы әрі қарай жалғастыру, адамгершілікке, мейірімділікке,  инабаттылыққа баулу. Халық даналығы "Адам ұрпағымен  мың  жасайды" деген екен. Ендеше, осынша ұзақ жасағысы келген ұлыс атаулы өзінің  орман-сулы   Отанын,   отбасындағы   думанды    күйлі   ошағын, атадан балаға ауысатын  қара-шаңырағын  көшзінің  қарашығындай  қорғап,   олардың   үздіксіз  өркендеуін   үнемі   қадағалап  отыруы  керек.

Осы    ұлағатты    тәрбие    ісін    салт-дәстүрлер    мен    ұлттық  ойындардың      қосар      мүмкіндігін   қарастырсақ,      көрегенді  халқымыздың  бала  тәрбиесіне  ол  дүниеге  келмес   бұрын   өз  ынтасын  аударып, арнайы іс-әрекеттер жасағанын   көреміз.

Біріншіден балалар бой жетіп, ер жеткенше  өзінен  кішілерге қамқорлық жасап, оларға білетіндерін үйретіп жуыиныру, киіндіру, тамақтандыру, ойнатуды мойнына алып, бала тәрбиесіне ата-ана, әже-атасымен қатар араласып, ұстаздықты табиғи жағдайда үйреніп бойына сіңіреді. Сонымен балаға  түсінік, сезім, қажеттілік өзі бала кезінен  бастап тәрбиеленеді.

Жас нәресте дүниеге келмес бұрын оның дене тазалығын, жан тыныштығын қалыптастыратын іс шара халықтың педагогикасының жазылмаған  заңдылықтары барына  көзіміз   жетті. Бұл бала тәрбиесінің екінші шарты десе  де  болады.

Баланың жан дүниесін тыныштықта сақтау үшін, келінді корқыныштан сақтау   керек болған.  Ол үшін, құрсақ шашу  кезінде оң босағасына ақ шүберек  байлап,   кірген  адамға айғай-шусыз жүруін   байкатқан.

Жолбарыстан жүрегіне, аюдың өтіне, бүркіттің  миына жерік болған әйелдерден болашақ алып батырлар, ерен ойшылдар туатындығы туралы көптеген   аңыздар  ел ішіндс  әлі күнге   дейін  сақталған.

Аталып өткен дәстүрлер бала тәрбиесіне алдын ала жөн салып, қалыптастыру кезеңі болса, бала дүниеге келерде қолданылып сақталатын көптеген ырымдар мен рәсімдері нәрестенің дүниеге келер кезін жеңілдетіп, алғашғы сәтінен аялауға арналған. Жарыс қазан, кебеже, қан сандықтардың аузын ашу, күмісті су әзірлеу — бұлардың бәрі де болашақтың алдып алу әрекеттері. Тағы да халық көрегендігінің  дәделі.

Қазіргі медицина әрекеттерінің көбі халық тәжірибесінде өзінше сақталған. Ол әрекеттер жас нәрестенің дене тазалығы, ширақтылығы, жан тыныштығына  қамқорлық жасауға  арналған.

Тұзды суға, күмісті суға шомылдырып, мойнының уақтылы қатуын қадағалап, ырымын жасап, ауызданып, тамақтанып,  құрғақ жатуын қадағалап – сәбидің физиологиялық заңдарын түсініп, біліп, өзіндік ерекше амалдар табуына  әкелген.

Әрбір ескі қазақ ауылында екі қабат әйелдерді босандыруды машық қылған қолы жеңіл кемпірлер болған. Олардың ел ішінде "аққол ана" (яки қазіргі акушер) деп атайды. Аққол аналар кез келген келіншектің қай күні босанатынын   басынан   біліп отырған.

Бала дүниеге келісімен дауысты шығу үшін құйрығынан шарт еткізіп ұрады да кіндігін кеседі. Сәбидің кіндігін кескен әйел "кіндік шешс" аталады. Жарық дүниеге келген сәбмиі емізбестен бұрын, қайнатылған таза суға салынған  қасқырдың немесе сыртының жүнінмен ауыздандырады. Көне түріктер өздерін қасқырдан жаралғанбыз деп, көк бөріні киелі  санағаны белгілі.

"Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі тек туған ата-анасының ғана емес, бүкіл ауылдың қуанышы болып есептеледі, Міне осы күндері "шілдехана",     "шілде     күзет",  "шілдехана  күзет"    өткізіледі.

Тойға жиналғандар сәбиге  ізгі тілектерін  білдіріп, ән айтып, ойын ойнап, көңіл көтереді. Мұнда жастар тек ойын-сауық құру үшін ғана жиналмайды. Ондағы мақсаты жаңа туған  нәрестекні жын-перілерден қорғау үшін жиналатын  болған.

Әйелдердің әл қуат жинап, белі бекіп кетуі үшін  арнайы мал сойылып, қалжа беріледі. Жас сорпа ішккізліп, жас ел жегізу  мақсатымен сойылған малдың семіз, күйелі болуы шарт. Бұл дәстүрдің сақталуы еш кешірімсіз жағдай  деп бағаланады,  сондықтан тілімізде "сені туған шешең қалжы жеді-ау" деп   ренішпен  айтылатын сөз сақталған.

Шілдехана сойылған малдың мойын омыртқасын босанған жас әйелге береді. Ол мойын омыртқаны опырмай, тек етін  қолмен үзіп жеп, төрге іліп кояды. Ел ішінді жас баланың  мойнының қатуы осы омыртқамен байланысты деген сенім бар. Шілдс күзеттің тағы бір мақсаты анаға  аналық  сезім туғызып, оған арнаулы күтім жасау жолы.

Қазақ елінде  қалымтасқан  дәстүр бойынша нәрестеге  үш  күннен қалмай ат қойылады. Мұсылмандықтың енуіне  байланысты көп жерлерде ат қоюға да молда шақырылатын болған. Молда азан шақырып, нәрестенің құлағына аузын  тақап, сәбиге  қойылар атты үш рет  сыбырлап айтады. Осыған байланысты тіліміздс "азан шақырып ат қою" тіркесі қалыптасқан. Ат қойған адамға  ақы ретінде   арнайы сыйлық   дайындалады.

Кіндігі түскен баланы бес күннен  бесікке салалы. Осы  той томалаққа жиналған ауылдың корші-қолаң  әйелдері шашуларын ала келкді. Баланы бесікке   бөлеуден  бұрын "тыштыма" ырымы   жасалады.

Бесіктің  түбек  тесігі арқылы бауырсак,  кәмпит  және  түрлі    дәмдер    жапа-тармағай    астына    тосылған    алақандарға  тасталады.  Басқарушы       'Тышты   ма?"  деп    сұрағанда  жанкүйерлер   іле   шала   "Тышты!   Тышты!"   деп   шу   ете түседі. Шашу әуелі ұл балаларға, кейін  қыздарға  беріліп, сол балалар   сияқты тезірек  жүгіріп   кетсін   деген  ниетпен   істеледі.

Бала  шашын  жерге тастамау,  бас  қадірін  биік   ұстау  деп  түсінілген.

Жалпы баланың шашын ешқашан ашық-шашық жерге тастамайды, адам аяғын  баспайтын  жерге көміп  отырады. "Қарын   шаштың   қарғысы   қатты   болады"  деген    мақалдан  осы көрінісі   байқалады.  Ата-бабамыз  сәби  қара  құлақтанып қатарға қосылып кеткенше тіл-көзден қатты сақтаган. Жылын басын, үкіні, куміс тиындарды тесіп нәрестенің бесігіне,  киіміне  тұмар ретінде іліп қояды. Бұл табынушылық  дүниелер  әр жердің өзіндік сеніміне байланысты қолданылады. Марал тұяғы, мүйізі (Өскемен), қыран тұмсығы (Арқалық), үкі мамығы, (жазық далалы жерлерде), көзмоншақ (Оңтүстікте). Егер "көз тиді" деп секем алған жағдайда сол адамның  үйінен  бір  нәрсесін әкеліп түтетеді. Ол    тек   ұйықтау    орны    емес.    Жел-құздан,   мезгілсіз  ластануынан сақтап, ойнайтын, қасына  келген адамдардың  үн  дыбыстарын ажыратып алданып,   уілдеп жұбататын. Айналасын  арқауға байланған ойыншықтардың  көріп  алдынан, айналасын танитын,  ең соңында бесік жырын  тыңдап әсер алатын орын. Бесік жыры тек уату емес, арнау тілек  айтып, арманын білдіртіп әуенге құлақ үйретіп, өзге баларадың құлағына ой салу. Бесік жырына  талдау жасап,  тәрбиелік мәнін  атаған  әдебиеттер баршылық.

Сонымен ақыл-ой мен сезім қалыптастырудың  құралы – аялы алақан, жылы, ойлы сөз, сазды әуен екенін  халқымыз  ежелден  түсініп, бұлжытпай  орындап,  түрлі салт-дәстүрмен, наным-сеніммен, ырым-жоралғымен  жалғасып  отырған.

Туғанына 2-3  ай  өткеннен кейін-ақ  нәресте  айналасындағы  дыбыстарға елеңдеп, әсерін  сезіп, қабылдай  бастаған. Келе-келе  ана дауысынан өзге үн-дыбыстарды ажыратып, аңдай алатын  дәрежеге  жетеді. Жағымды ән-әуенін езу  тартып  шаттанады,  әуезді  ырғаққа  елтіп, маужырап  ұйықтап  кетеді. 

Сәби 5-6  айдан соң  талпынап еңбектенуге  бейімделе  бастайды.

Осы  кезден  тез  еңбектесін  деген  ниетпен  анасы  көрші-қолаңдарын  жинап,  «бауырынан  табақ  алу»  ырымын  жасайды. Әдетте  бір  табақ  арнайы  беріліп,  талпынып  тұрған  баланың  оңынан  сол  жағына  қарай  «тез  еңбектеп  кетсін»  деп  табақ  жүгіртеді. Еңбектеуге  әбден машықтанып  алған  нәресте  9-12  айлығында  қаз  тұрып   жүріге  талпынады. Сәби- тәй-тәйлап  жүре  бастаған  кезде  ата-анасы    «балам тез  жүріп  кетсін»  деген  оймен  «тұсаукесер»  тойын  жасайды.

Халық  түсінік  бойынша  тұсауы  кесілмеген  бала  сүріншек  болады.

Бөбектің  басқан  қадамы  құтты  болсын, одан  әрі  жамандық  көрмей  жақсы  жүріп  кетуіне тілек  білдіріп  оның  ата-анасы өзіне  жақын адамдарды жинайды да, аяғы жеңіл, қадамың  нық  болсын деп, сыйлы адамға бөбегінің тұсауын   кескізеді.

Баланың тұсауын ала жіппен,  қойдың  тоқ ішегімен  араластырып  есілген  арқанмен кеседі. Тұсау кесушіге сый-сияпат көрсетіледі. Әке-шеше, ата-әже бұл рәсімді кіші-гірім той-томалаққа айналдырады. Тұсауы кесілген соң баланы ақ жайма не  кілем үстінен  ақ жол тілеп, жолы жұмсқк  болсын деп жүргізіп, тиісті  ырым жасайды.

Мысалы кесілген  ала жіпті 2-ге бөліп айрық жолға лақтырады. Аяғын басқан сәбиге жақсылық тілеп, келетін ауыртпалық болса оны көп болып бөлісуге, жамандық келе жатқан жолынан екіге бөлініп сәбиден  аулақ  жүрсін деген  рәсім. Ал ішекті табаққа салып таласа-тармаса жеп   қою тиіс.

Осы рәсімге   қатысушылар "тұсау кесу" жырын қосылып айтып, бөбектің алғаш кадам басқанына қуанады, ал бұл жәйт балада адамға деген жылы бауырмалдықтың, сезімдерін артып, ілтипат, инабат, имандылық қасиеттерін қалыптастыруға   себепші болады.

Қазақ отбасында ер баланы ерекше  қадірлеп тіпті оның  алғаш рет атқа мінгенінде, бір жаққа жолашны жүргенін  де  алғаш шаруашылық жұмысына араласуында шашу шашып қуанышпен атап өтеді. Сондай үлкен тойлардың бірі сүндетке  отырғызу тойы.

Жалпы   баланы   4   жаспен   7   жас   аралығында   сүндетке  отырғызады.

Қазақ   халқында сүндетке   отырғызу міндеті молдаларға тапсырылған.

Сүндетке отырғызылған балаға бір жеті уақыт ішінде күтім жасалынады. Осы кезде бала жалықпас үшін  ата-анасы немесе тұған-туыстары мұсылман болуымен құттықтай отырып, отан сүйгіштікке, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу мақсатымен  батырлар жырын, аңыздар, ертегілер айтып берген. Сүндеттің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы бар. Сонымен "көкпар" беріп ат шаптырып той жасаған. Баланы қаршадай күнінен  атқа мінгізіп  үйрету тарихи замандағы казақ қауымының  белгілі дәстүрі болса, ата-ана үшін үлкен қуаныш болған. Жас баланы салт атқа үйреткенде  алғашқыда жәй  ерден гөрі ашамайға мінгізіп жан-жағынан  байлауды жиірек қолданады. Ашамайды өте жуас қолға тұратын  жылқыға ертейтін де оған баланы мінгізіп, алғашқыда ауыл арасында жаяу жетектеп үйретеді. Ашамайға бірінші мінген  балаға жақсы тілектер айтылып, шашулар шашылады. Бала әкесі жаттықтырушыға сыйлық беріп, сол күні баланың бірінші қадамына қуаныш кешін өткізсді. Бірер күннен соң бала тізгінді өз қолына алып, өз бетімен салт жүруге үйретеді. Кейін 7-10 жасында бәйгеге шабатын болады.  10-11 жасында  асау"тайларды   үйретуге жарайды.

Осындай әдет-ғұрыптардың бірі — "шідерге мінгізу", "бірнеше адам бас қосып балаға сен сенді азамат болдың,  шаруаға  ыңғайлы бол" деп бата беріп, алдына шідер тастап оған  мінгізеді. Бұл ырым бала еңбекқор, малжанды, іске бейім болсын деп тілек білдіріп жасалынатын ырым. Шаруаға икемсіз  жігіттерді "шідерге  еңбектеп  неме" — деп ұрысу содан  қалған.

Ел арасында түсінік бойынша төмендегідей сын, ырымдар да кездеседі. Нәресте  анасының омырауын тас қылып ұстап отырып емес, онда ол бала сараң болады, керісінше алақанын ашып  алаңсыз емес, онда ол бала өскен соң мырза жігіт болады. Ер баланың көзін  ашып  ұйықтайтын  әдеті болса, онда ол ержеткен соң бақытты жары сұлу болады; ал қыз балада осындай  әдеттер болса, күйеуі көрікті болады; егер бала үнемі жастықтың үстінде ұйықтайтын болса, кейіп ел басқаратын кқсем болады, егер бүк түсіп ұйыктайтын болса, уайымшыл,  қайғышыл болады,  ал шалқасынан жатып ұйықтайтып болса, мінезі жайдары, ақкөңіл азамат болады, етпетінен ұйықтайтын болса, қызғаншақ, кейде ойшыл болады; ал аяқ  қолын төрі жаққа созып, бей-жай ұйықтайтын болса, өскен  соң төрт құбыласы тең кемеңгер, әрі батыр болады.

Бала бесік дәуірінде қалмайды, сүндет тойымен бала өміріндегі ата-ана қамқорын аяқтамайды. Бұл жасқа келгеншс ұл мен қыз баланың тәрбиесінде көп айырмашылық болмай, көген басындағы қозы-лаққа, бесіктегі іні-қарындасқа, сіңлісін тербетіп, ойнатып жұбататын болған. Ұл сүндетке отырғызылған соң ересек балалардың соңынан ілесіп, уызқағанақ жеуге, көктемде қозы бағу, бұзау қайтаруға, ошаққа оттық жинауға икемделініп үйретіледі. Қыз бала болса үй жинастыруға, өрмек жүргізуге, жүн тазалауға, тезек теруге,  үлкендермен  бірге жүріп, ине  сабақтап, сауынға  ыдыс апарып, үй мен  сырттың  жұмысына бірдей араласқан.  Мұның бәрі еңбек тәрбиесі. Ал баланың ақыл-ойы мен  сенімін тәрбиелеуге арналған қандай іс-әрекеттер болған.

Бала атаулының айналаны қабылдауына зейінді кезі 3 пен 10 жас аралығы.

Қазіргі педагогика мен  психология ғылымдары бұл жайтқа айрықша назар аударып  бұларға  "жүз мың сұрақ  неліктен  деп сауал  қоятын кезең" деп айдар тағып жүр. Осы ерекшелікті әлімсақтап аңғарып ата-бабаларының төкпе ақындық пен сұңғыла жыршылық, айыр көмей шешендік пен төгілдірген күйшіліп секілді киелі өнерлерімізді ірге тасы бала санасында сәби шақта қалатынын ерекше ескеріп, осынау балдәурен  балалық кезеңге   айырықша мән   берген.

Сондай-ақ  қазақ  халқы  өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын ойдағыдай қалыптастырып ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік  әдіс тәсілдерді   шебер пайдаланып отырған.

Халық осы мақсатқа орай мақал-мәтелдерді де, кісіні ойлантып, толғантатын даналық сөздер мен уағыздарды, жаңылтпаш, санамақтарды, шешендік толғаныстарды утымды  пайдаланған.  «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» -дегендей көшпенді халық болса да ғылым-білімді дәріптеп, ақыл-ой тәрбиесінің негізі — терең  ойлау мен пайымдау екендігін ұрпаққа жан-жақты ұғындырып отырған, әр отбасы өз баласының ойлау жүйесін  дамыту үшін санамақтар мен жұмбақтардың түрлі аңыз-әңгімелер мен тақпактардың,  өлең  сөздердің тәрбиелік   мәнін әр кез   қатты ескерген.

 

Түйін

Мұнда ең  негізгі бағдар ұлттық дәстүр баланың  өзін-өзі терең  танып қана қоймай, оған жеткізер қуаты мол тәрбиелік әдістерді жетік пайдалануды қарастырады. Сойтіп, адамның  іштей өзгеріп, рухани жетілуін  түбегейлі өзгерту тәрбие  жұмысындағы басты мақсаттың бірі болмақ.