БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДАМЫТА ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ ТАНЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ

МИРТЕМИРОВА ГУЛЬДЕН ШАЙКЕНОВНА

Қарағанды қаласы, №30 жалпы білім беретін орта мектептің

бастауыш сынып мұғалімі

Оқыту технологиясын жетілдіруге қазіргі кезде ерекше берілуде, өйткені бұл – өмір талыбынан туындап отырған мәселе.

Бастауыш мектептерде грамматикалық ұғымдарды таныту технологиясын жетілдіру жолдары былайша жүзеге асады:

v грамматикалық ұғымдарды танытуды дамыта оқыту, оқушыларды проблемалық шағын ізденіске баулу тұрғысынан ұйымдастыру;

v әртүрлі тірек-сигналдық, шартты белгілерді, сызбаларды, модельдерді қолдану арқылы оқушы ойын жүйелей білуде баулу;

v оқу барысында оқушылардың өзін жеке тұлға ретінде сезініп, еркін ұстап, ойын еркін де дәлелді баяндауын, әр нәрсеге көзқарасын, ұлттық дүниетанымен, азаматтық болмысын қалыптастыру.

v дамыта оқутуды жүзеге асыру.

Оқу әрекеті баланың ақыл-ойын дамыту жұмысымен тығыз байланысты. Қазақ тілін оқытуда оқушының тиісті бағдармалық материалдар бойынша сапалы білім алуы, олардың

сол мақсаттағы ақыл-ой әрекетінің белсендігі мен саналылығына байланысты екені белгілі.

Баланың ақыл-ой қабілетін тәрбиелеу - оқыту жұмысының басты міндеттерінің бірі. Мұғалім бала ойының қалай болса солай дамуына жол бермей, дұрыс тәрбиелеп отыруға тиіс. Бұл үшін мына жайттар ескеріледі: өз ойын дәлелдеп айта білуге үйретуде баланың ой тізбегінің дұрыс логикалық жолмен құрылуын қадағалау, ой жұмысын тәртіпке салып отыру, баланың өзіндік ойлау қабілетін дамыту үшін сабақ үстінде оқушының белсенді ақыл-ой жұмысын ұйымдастырып, тапқырлығын қоштап отыру. Ұлы педагог К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда, «кімде-кім оқушының тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең алдымен, оның ой қабілетін дамытуы тиіс».

П.П.Блонскийдің айтуынша, ақыл әрекеті ойдың дамуына негіз болады. Ал әр нәрсені ақылға салып шешу үшін бақылағыш болу керек, іс-әрекеттік тәжірибесі мен білімі, тіл байлығы болу керек. Мектеп оқушыларының негізгі кәсібі - ой дүниесі арқылы ұғыну, меңгеру, еске сақтау, нені қалай еске сақтауды және нені қашан еске түсіруді ойластыру.

Оқытудың мәні баланың жаңаны оқып, үйренуіне негізделеді. Сондықтан да баланың ақыл-ой дамуының жаңа сатыға көшу мүмкіндігін айқындайтын жуық арадағы даму аймағы оқу мен даму үшін мәнді болмақ.

Дамыта оқыту жоғарғы деңгейдегі ақыл-ой әрекетін қажет етеді. Шындығында, оқушы ақыл-ойының даму дәрежесі өзара байланысты, өзара сабақтастығы бар, бірін-бірі толықтырып тұратын ғылыми білім дағдыларының жүйесін меңгеруі мен оларды практикалық тұрғыда көрсете білу шеберлігінен көрінеді.

Дамыта оқытуда баланың ізденушілік – ойлау әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді.

Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде шешім табылған кезде әркімді оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретеді. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.

Дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің маңызы зор. Біріншіден, дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы өз оқу әрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мәселені өз беттерінше шешуге талпынады. Сөйтіп олар осы мәселе туралы өз білімдерінің жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары оянады, ішкі түрткілері пайда болады. Екіншіден, дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мәселелерді шеше отырып, өзінің санасының саңылауларын ашады. Әр оқушының өзінің деңгейіне дейін дамуға қол жеткізе алады. «Жақсы оқушы», «Жаман оқушы» ұғымының болмауы балаларды танымдық әрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын арттырады. Үшіншіден, оқушының жеке басын дамытатын басты құрал – ол өзінің әрекеті. Сол себепті дамыта оқытудағы оқыту әдістері оқушыны белсенді жұмыс жағдайына қоя отырып, мәселелерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды. Төртіншіден, дамыта оқыту жүйесінің нәтижелі болуы оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынасы арқасында ғана өз жемісін береді. Сол себепті дәстүрлі жүйедегі әміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз, оқушы – «орындаушы», «мұғалімнің тасасындағы» объект емес. Ол өз пікірін ашық айта, ойын дәлелдей, дәйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын тыңдап, көзқарасын құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы тұлңа деңгейіне көтеріледі.

Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің осы кезге дейінгі білетін тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін сезініп, содан барып оның білім алуға деген ынтасы артып, білім алуда әрекет жасайды. Дамыта оқыту жүйесіндегі сабақтардың типологиясы:

v оқу міндетін қою сабағы;

v модельдеу сабағы;

v түсінікті нақтылау сабағы;

v нақтылау сабағы;

v бағалау сабағы;

Дамыта оқыту белгілері:

- педагогикадағы түсіндірмелі-иллюстративті әдісі алмастырады. Бұл әдіс тұлға дамуымен тығыз байланыста.

- дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастың өзіндік деңгейі мен ерекшелігіне сәйкестендіріледі.

- бала іс-әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады.

- балаға қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект рөлі беріледі.

- тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген.

- баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.

Осылайша, дамыта оқыту бойынша сабақ кезеңдерінде оқушылар сабақтың мақсат, міндетін өздері анықтайды, проблеманы шешу жолын іздестіреді және жаңаны өздері табады, ақылдасады, кеңеседі. Аталған әрекеттері арқылы әр оқушының проблеманы шешу, ақпараттық, коммуникативтік құзыреттіліктері қалыптасады. Құзыреттілік қалыптастырудың келесі міндеті әр сабақтың өмірлік жағдайлармен байланыстылығынан туындайды. Бұл орайда құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар қолданылады.

Дамыта оқытуда мұғалімнің басты міндетіне жататындар:

- оқу материалдарын оқушыға дайын күйінде көрсету емес, оқушымен бірлесіп, жалпы іс-әрекетті ұйымдастыра отырып, алға қойған міндеттерді түсіндіру, оларды шешудің тәсілдерін, жолдарын іздестіру арқылы өз іс-тәжірибесінде қалай қолданатынына көңіл бөлу;

- оқу әрекетін қалыптастыру, айналадағы дүниемен белсенді әрекеттестік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау, дара тұлғалық адамгершілік нормаларын меңгерту;

- оқу барысында баланың бойындағы дамытуды қалыптастыруды дағдыға айналдыру;

- оқу мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу.

- сөздік қоры мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу;

- оқушының сезіміне әсер етіп, логикалық ойын дамыту;

- жалпы оқушының жан дүниесін дамыту.

Қорыта келгенде, дамыта оқыту технологиясы – оқушы құзыреттілігін дамытуда аса маңызы бар технология. Өз тәжірибем бойынша білім сапасын арттыру жолдарын қарастыратын болсам, әліппеге дейінгі кезеңнен бастап түрлі дидактикалық дамытпалы ойындар, шығармашылық тапсырмалар колдандым. Атап айтқанда, «Әріптерді сөйлет» ойынында балаларға әріптерден сөз құрау тапсырылады. «Адасқан сөздер» дидактикалық ойынында оқушылар орны ауысқан сөздерден сөйлем құрады. «Не артық?» ойыны барысында ерекшеленіп тұрған әріпті атау тапсырылды. Сондай-ақ, сөздік диктант жазғанда жұмбақтар жасырып, шешулерін жазғыздым. Жалпы, әр сабақта оқушының сауаттылығын арттырумен бірге ой-өрісін дамыту көзделіп отырады. «Жасырын дыбыс» деген ойын барысында жаңылтпаштан жиі қайталанған дыбысты табу тапсырылды. Білімді тиянақтау кезеңінде кесте бойынша сұрақтың дұрыс жауабын табу сәйкес номерін жазу керек деп тапсырылды. Сөзжұмбақ шешу, сөзжұмбақ құрастыру, ребус шешу, құрастыру қолға алынды. Жаңа сабақты бекітуде, бұдан кейінгі кезеңдерде түрлі жаттығу, талдау жұмыстары жүргізілді.

1. Ашу – дұшпан, ақыл – дос, ақылыңа ақыл қос.

2. Арман алысқа жетелейді.

3. Абай – ұлы ақын.

4. Астана – әсем қала т.б

Осы тәрізді сөйлемдерден оқушылар деректі зат есімдерді (Абай) және дерексіз зат есімдерді (ашу, дұшпан, ақыл, арман) жалпы және жалқы есімді табады. Зат есімдерді оқыту барысында оқушылардың білімдерін жүйеге келтіру қайталау, тексеру мақсатында мыны тәрізді тірек-сигналдарды қолдануға болады.

Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды: қазақ тілі гамматикасын тірек-сигналдар бойынша оқыту өз нәтижесін берері сөзсіз. Бұларды керекті жерінде тиімді қолданған дұрыс. Сонымен, тірек-сигналдарды қолдануды дамыта оқытуды жүзеге асырудың бір көрінісі деп есептеуге болады. Өйткені бұл да оқушының жуық аймақтағы даму мүмкіндігін ашу жолдарын іздестіру мақсатындағы оқыту технологиясын жетілдіруге бағытталған әдістің бір түрі.