Психология

Момынова С.Н., Тілеуқұлова П.Р.

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Қазақстан

МАЗМҰНЫНДА ЭТНИКАЛЫҚ АСТАРЫ БАР ТАНЫМДЫҚ ПРОЦЕСТЕРДI ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ЖАТТЫҒУЛАР

Уақыт мектеп мұғалiмдерiне жастарды жаңа заман талаптарына сай әрi озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмiрге әзiрлеу сияқты жауапты мiндеттердi жүктеп отыр Бұл мiндеттердегi негiзгi мақсатқа жету үшiн, ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, күнi бүгiнге дейiн iске қосылмай келе жатқан тәрбие құралдарын пайдалануы, оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерiн қолдануы керек екенi анық. Сондай оқу-тәрбие негiздерiнiң бiрi - ұлттық мазмұндағы ойындарды оқу-тәрбие жүйесiне енгiзе отырып, сабақ мазмұнының деңгейiн көтеру арқылы бiлiм беру. Ұлттық ойындар халық педагогикасының бiр саласы болып табылады. Ол – сандаған ұрпақтың керегiне жарап, оларды өмiрге әзiрлеу қажеттiгiн өтеген, сыннан өткен сенiмдi тәрбие құралы. Бұл туралы көрнектi педагог В. А. Сухомлинский ойын баланың алдынан өмiр есiгiн ашып, оның шығармашылық қабiлетiн оятады дей келiп: "ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкiн де емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе iспеттес, ол арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмiрмен ұштасып, айналасындағы дүние туралы түсiнiк алады. Ойын дегенiмiз - ұшқын, бiлуге құмарлық пен елiктеудiң маздап жанар оты".

Халық ойындары тек дененi ғана емес ойды жаттықтырушы да болып табылады. Халық өзiн қоршаған дүниенiң қыры мен сырын егжей-тегжейлi бiлудi баланың санасына ойын арқылы жастайынан сiңiре бiлудi көздеген.

Ұлттық ойындарды математика сабағында пайдалану оқушының алған бiлiмiн күнделiктi өмiрмен ұштастыра түсуге қолайлы мүмкiндiк жасайды. Математика сабағында ұлттық ойындарды қолданудың түрлi жолдары бар. Мысалы, ойын сабақтың басында, ортасында, соңында қолданылуы мүмкiн. Ойынды сабақ басында қолдану жаңа сабаққа немесе үй тапсырмасын сұрауға оқушыларды түгел қатыстыру болса, ортасында қолдану, оқушылардың көңiл-күйiн сергiту, аяғында болса, тақырыпты бекiту, бiлiмдi жинақтау болып табылады.

Ұлттық ойындарды сабақтарды қайталау кезiнде де қолдануға болады. Ол жағдайда ойын элементтерi сабақты түрлендiрiп, мазмұнын ашады, оқушылардың бойында бiлуге деген талпыныс пен құмарлық оянады, баланың қиялдарын қозғап, зейiндерiн кеңейте түседi. Бұл ойындардың түрлерi сан салалы. Солардың бiр парасы логикалық ойлау мен математикалық сызбаға негiзделсе, ендi бiрi, тез ойлап, тез шешудi талап ететiн ауызша есепер, сондай-ақ ФилосоФиялық ой түйiндерiн жасауға арналған ойындар болып келедi. Олар мынандай түрде өтедi.

Жаттығу 1. қазақтың ұлттық ойындарының iшiнде шоқтығы биiк қойшылар алгебрасы атанған "Тоғызқұмалақ" 4 сыныптарда математика сабақтарында оқыту барысында тоғыз құмалақ ойынының тақтасын абақ орнына пайдалануға болады. Абақ құралы: математиканың дерексiз ұғымдарының бiрi – натурал санның материалдық төркiнiн көрнекi тануға, оның жалаң ойдан қиыстырылмағанын, дамудағы тарихи құбылыс екенiн оқушыларға жеңiл түсiндiруге жәрдем етедi. Абақ құралын әр түрлi материалдан, қолдан жасауға болады.

Ойын басталғанда әр ұяда 9-9-дан құмалақ жатады. Ойын тастарды тастау арқылы жалғаса бередi. Өлшеуiштiң мәнiн сан арқылы өрнектеп циФрмен жазу тәжiрибеде кеңiн тараған әдiс. Мұндай әдiстiң қолайлы екенi белгiлi, дегенмен сабақ оқыту мүмкiншiлiгi жағынан алсақ бiраз кемшiлiгi бар. Соның iшiнде ең бастысы – көрнекiлiктiң болмауы. Шынында да, циФрмен жазылған кез-келген санды оқи және жаза бiлгенмен, әр кез сол көлемнiң сан арқылы берiлген маңызын нақтылы көзге елестету қиын. 4 сыныпта "Тоғызқұмалақ" ойынын сандарды оқу, жазу, сан жиындары, кем немесе артық сияқты математикалық амал-тәсiлдердi қолдануға маңызы зор.

Ол таным процесiнiң бiрнеше операциясын бiрге алып жүредi. Мысалы, ойлау операцияларымен қоса зейiн қасиеттерiн, есте сақтауын, т.б.

Жаттығу 2. "Сен тұр, сен шық" ойыны.

Оқушылар отырған орындарында реттiк қатарымен жүргiзiледi. Мұғалiм әр оқушыны санмен белгiлеп, "жұп сандарға – сен шық", "тақ сандарды иеленгенде – сен тұр" деген бұйрықпен жүргiзiледi. Мұндағы мақсат пәнаралық байланысты көздей отырып, ондықтарды бөлiп үйретуде және тез айтуға, ажыратуға, сандарды тақ-жұптығын ажыратуға көмектеседi және бұл ойынның тиiмдiлiгi санның заттық ұғымға негiзделген ерекшелiгiнде. Сондықтан ол балалар санасына тез жетiп, есiнде ұзақ сақталады.

Жаттығу 3. "Санамақ" ойыны.

Ондықтарды оқып-үйрену кезеңiнде математиканың бастапқы негiздерiн меңгеруiне толық мүмкiндiк бередi, келесi ондықты көшудi оңайлатады. Оны, әсiресе ойына сақтау қабiлетi төмен балалар үшiн қолданған жөн (санның рет қатарынан жаңылғанда)

Мысалы: бiр дегенiм бiлеу

Екi дегенiм егеу жетi дегенiм желке

үш дегенiм үскi сегiз дегенiм серке

төрт дегенiм төсек тоғыз дегенiм торқа

бес дегенiм бесiк он дегенiм оймақ

алты дегенiм асық он бiр қара жұмбақ

Бұл ойынның оқушыға әсерлiгi, бiрiншiден, оның қарапайым, ұғымға жеңiлдiгi болса, екiншiден ұйқасымды, ырғақты айтылуы, үшiншiден бiлеу, үскi сөздер жай мағынасыз емес, санның негiзiн көрсететiн қасиеттерi бар заттар таңдалып iрiктелiп алынған, сондықтан да балалардың ұғымына жақын, түсiнiктi.

Қорыта айтқанда ұлттық ойындарды оқу процесiне үйлестiрiп пайдалану оқшылардың танымдық сФерасына әсер етiп қоймай, еркiн сөйлеуiн, тiл байлығын, сөздiң дәл мағынасын бағдарлай бiлу қасиеттерiн жетiлдiредi.