Экономические науки/1.Банки и банковская система.

Кусаева Нургуль Сатжановна

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, «Қаржы» кафедрасының оқытушысы, экономика магистрі

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛЫҚ НЕСИЕЛЕР МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ

Қазақстанның бүгінгі дамып отырған банк секторының бәсекелестікке қабілетті дамыған банктердің қатарына кіруі үшін ең әуелі олардың тәуекелдерін басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет.

Проблемалық қарыздарды тиімді басқару банктердің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Себебі шетел тәжірибесінде банктер банкроттылығының көпшілігі активтерді басқарудың сапасыздығымен, және бірінші кезекте дебиторлық қарызды басқарумен бай ланысты.

Қазақстандық коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың несиелік қоржындарында мерзімі өткен және күмәнді несиелердің үлесі дамыған елдердің банктерінен екі-үш есе артып отырғандығы жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің банк секторының тұрақтылығы несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін арттыруға тікелей байланысты, әсіресе қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.

Ресейлік экономист А.В. Непомнящийдің айтуы бойынша «ресейлік банктердегі тұтынушылық несие бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздардың өсімі көп жағдайда қарыз алушылар-жеке тұлғалардың несиелік қабілеттілігін бағалаудың қолданыстағы әдістерінің жеткіліксіз тиімділгімен және несиелік қоржынды басқарумен байланысты», ол несиені ұсыну туралы банктің шешім қабылдау процесіндегі бұл әдістерді жетілдіру маңыздылығын анықтайды.

Микаэл Горскийдің пайымдауынша «қайтарылмаған және мерзімі өткен несиелер көлемінің өсуі – бұл коммерциялық несиелеудің басқыншылдық өсімінің салдары», яғни «несиелер сенімсіз қарыз алушыларға берілген, қамтамасыз ету ретінде өтімсіз кепілдер алынған, бизнес-жоспарлардың нақтылығы мен релеванттылығы талданбаған» [1], бұл дағдарыс жағдайында банктер қызметіне жағымсыз ықпал еткен.

Банктердегі проблемалық несиелер несиені алған кәсіпорын қиын жағдайға тап болғанда, бірақ сенімді беделі мен кепілі болған жағдайда туындауы мүмкін. Мұндай мерзімі өткен қарыз банк үшін қауіпті болып есептелмейді.

Алайда үмітсіз мезгілі өткен қарыз болады, ол кәсіпорын банкрот болып танылған жағдайда болады, мұндай қарызға банк ерекше көңіл аударуы қажет. Оның салдарынан банктерде несиені алушы компаниялардың қаржылық жағдайына егжей-тегжейлі бақылау жүргізу қажеттілігі туындайды.

Проблемалық қарыздың түрлі анықтамалары бар. Ресейлік анықтама шетелдік анықтамалардан ерекшеленеді.

Проблемалық қарыз түсінігі жиі банктерде проблемалық несие терминімен қолданылады.

Ресей Федерациясының Орталық банкі проблемалық несие түсінігіне мерзімі өткен және күмәнді несиелік, вексельдік және пайыздық қарызды, сонымен қатар комиссиялар бойынша қарызды жатқызады [2].

Халықаралық валюта қоры проблемалық несие түсінігін былайша көрсетеді: проблемалық несие – қарыз алушының қаржылық жағдайының немесе аталмыш міндеттеме бойынша қамтамасыз етудің дұрыс болмауы салдарынан толық өтелуі күмәнді болатын, сонымен қатар негізгі қарыздың және/немесе ол бойынша пайыздардың 90 күннен көп уақытқа мерзімі өтуі байқалатын міндеттеме. Сонымен қатар «нашар» клиенттер тобына несиені ерте қайтаратын, және де банк олардан табыс алып үлгірмейтін клиенттерді де жатқызуға болады.

АҚШ-тың федералдық банк жүйесі проблемалық несиелерге табыс, яғни пайыздық төлемдер әкелмейтін, және/немесе несие бойынша пайыздарды төлеу 90 күннен астам күнге кешіктірілген несиелерді жатқызады.

Банктік несие бойынша Базель комитетінің анықтамасына сәйкес прорблемалық несие – бұл ол бойынша банк алдындағы міндеттемелерді орындау мерзімдері мәнді бұзылған, қарыз алушының қаржылық жағдайы мәнді нашарлаған, қамтамасыз ету сапасының нашарларуы немесе мүлде жоюылуы байқалған несиелік өнім.

«Несиелік ұйымдардың ссудалық қарызы: проблемалары мен оны реттеу құралдары» атты диссертациялық жұмыстың авторы С.В.Кузнецовтың пайымдауынша проблемалық қарыз – бұл «банкпен қабылданған келісім-шарттарға және келісімдерге сәйкес өз міндеттемелерін толық орындауға қабілеттілігі жоқ клиент бойынша несие, соның салдарынан қарызгердің несиелік міндеттемелері бойынша банкке тиесілі ақша қаражаттарын банктің толық немесе бөлігін жоғалту қаупі бар».

Біздің ойымызша, проблемалық қарыз дегеніміз қарызды қайтармау немесе қайтару ықтималдығы төмен несиелер.

Әлемдік және отандық қаржылық тәжірибеде несиелерді банк үшін олардың «проблемалық» дәрежесі бойынша сыныптауға бірегей тәсілдеме жоқ. «Несиелерді «проблемалық» дәрежесі ретінде, әдетте, олармен байланысты тәуекел дәрежесін, яғни қарыз алушының өзіне алдында алынған міндеттемелерді орындамау мүмкіндігі түсініледі».

Бұрын проблемалық несиелермен жұмыс істеуге банктер қажетті деңгейде көңіл бөлмеген болатын, ол өз кезегінде проблемалық қарызбен айналысатын банкішілік құрылымның жоқтығына әкелді.

Түрлі банктер проблемалық қарызды болдырмауға қатысты түрліше жұмыстар жасайды. Мәселен, бір банктер қарыз алушылармен белсендірек жұмыс жүргізсе, басқалары – несие проблемалық деп аталғанға дейін оларды коллекторлық агенттіктерге береді. Қарыз көлемін қысқарту және өз міндеттемелері бойынша есеп айырысу үшін қарыз алушының сенімсіздігіне байланысты ұлғайып отыратын несиелердің мүмкін болатын қайтарылмаулары көлеміне резервтер құру қажет. Алайда мұндай резервтің көлемі үлкен болмауы қажет, себебі банк өзге клиенттерге несие бере алмай қалады.

Проблемалық қарызбен күресу үшін тиімді құрал ретінде коллекторлық агенттіктермен серіктестік орнатуды айтуға болады. Себебі банк үшін мерзімі өткен қарызды қайтару оңай емес және өте үлкен шығындарды талап етеді, ал коллекторлық агенттіктерде олардың барлығы бар. Алайда коллекторлық қызметтер бағасының динамикасы жылдам өсуде. Сондықтан банктерде коллекторлық қызметті автоматтандыру жүйесі қолданылуы қажет. Сонымен бірге, егер қарызды өндіру бойынша жұмыс соңғы стадияларында берілген болса, коллекторлық кеңселер максималды комиссияларды талап етеді.

Станислав Короптың айтуы бойынша «проблемалық несиелермен жұмыс жүргізудің ең тиімді әдісі оны қайта құрылымдау болып табылады. Алайда бұл тек сақталған төлемқабілеттіліктің сәйкес деңгейіндегі ірі қарыздар мен клиенттердің жағдайында дұрыс болады. Бөлшек несиелермен жұмыс жүргізу кезінде ірі коллекторлық агенттіктермен серіктестік жасау және оның банкте қажетте деңгейде өз бетінше өндіріп алуы жағдайында оңтайлы болады....»

Қазіргі уақытта проблемалық қарыздың бір бөлігін банк коллекторлық компанияларға сатады, және де банктер көбіне осы қарыздарды сатып алуға оларға несие береді. Яғни, банк нақтырақ айтсақ ол қарыздан арылады.

Сонымен қатар антиколлекторлық ұйымдар бар. Олардың клиенттері болып банктен несие алған және оны уақытылы өтеуге мүмкіндігі жоқ, банк шарттарын қайта қарауды талап ететін жеке тұлғалар табылады.

Несие берерден бұрын банк қарыз алушының қаржылық жағдайын міндетті түрде талдауы қажет. Қаржылық көрсеткіштер клиент туралы толық көрініс беруі қажет. Банк шағын кәсіпорындардың несиелік қабілеттілігіне ерекше көңіл аударуы қажет, себебі олар әлемдік қаржы дағдарысына бейім болып келеді. Алайда шағын кәсіпорындардың несиелік қабілеттілігі Ресейде ірі ұйымдардағыдай бағаланады. В.В. Заболоцкидің пікірі бойынша «несиелік қабілеттілікті бағалаудың дәстүрлі әдістері шағын бизнес үшін қабылданбайды», себебі шағын кәсіпорындар салық сызбаларын жиі қолданады, және оларда қаржылық есептілік қателіктерінің деңгейі жоғары болады.

Ресей және шетелдік банктік тәжірибеде қарыз алушының несиелік қабілеттілігі ретінде несие бойынша, оның пайыздары бойынша банк алдындағы міндеттемелерді келісім-шартта көзделген мерзімдерде және толық көлемде өтей алу қабілеттілігі түсініледі [3].

Несиелік қабілеттілікті бағалау банктің қарыз алушыны оған несие беру мүмкіндігі мен дұрыстығы тұрғысынан тексеруін білдіреді.

«Несиелік ұйымдардың несиелер, ссудалық және оған теңестірілген қарыз бойынша мүмкін жоғалтуларға резервтерді қалыптастыру тәртібі туралы» Ресей Федерациясының 254-ІІ Ережесінде клиенттің қаржылық жағдайын бағалауға минималды талаптар белгіленген. Әрбір банк клиенттің қаржылық жағдайын бағалауға жеке тәсілдеме, әдістемелер мен үлгілер қолдана алады.

Бұл нұсқаулықта «өзге де қол жетімді мәліметтерді» қолдану ұсынылады:

- бір немесе бірнеше жеткізушілер және (немесе) тапсырыс берушілерге мәнді тәуелділік;

- саланың жағдайы, қарыз алушының нарықтағы бәсекелестік жайғасымы, бағалық тәуекелдер;

- компанияны басқаруы;

- компанияның сенімділігі (иелерінің сенімділігі, өткізу желілерінің әртараптандырылуы);

- несиелік тарихы (нақты қарыз алушының банктермен жұмыс жасау тәжірибесі, өзге банктердегі несиелік тарихы);

- сот істерінің болуы немесе болмауы;

- қарыз алушының қаржылық топтар мен холдингтерге қатыстылығы;

- аймақ көлеміндегі қарыз алушының мәнділігі.

Несиелік тәуекелді бағалау кезінде сапалық және сандық көрсеткіштер қолданылады. Сапалық мәндер бойынша клиентті несиелеу туралы шешім қабылданса, сандық көрсеткіштер негізінде қарыз алушыны несиелеу варианты таңдалады. Сандық және сапалық көрсеткіштер жалпыланған болмауы қажет, олар қарыз алушы қызметінің ерекшелігіне байланысты болуы қажет.

Несиелік қабілеттілікті бағалаудың сандық көрсеткіштері үш топқа бөлінеді:

1. Салалық ерекшелік көрсеткіштері:

- сала дамуының динмикасы;

- саланы дамыту перспективалары;

- аталмыш өнімге нарықтың (саланың) қажеттілігі.

2. Аймақтық ерекшелік көрсеткіштері:

- аймақ экономикасының даму динамикасы;

- аймақ экономикасын дамыту перспективалары;

- аймақ нарығының аталмыш өнімге қажеттілігі.

3. Кәсіпорын қызметінің көрсеткіштері:

- қарыз алушының несиелік тарихы;

- кәсіби кадрлық құрамды бағалау;

- кәсіпорынның моральдық-психологиялық жағдайын бағалау;

- салаға байланысты кәсіпорынның нарықтағы қызметінің мерзімі;

- кәсіпорынның экономикалық саясаты;

- кәсіпорынның техникалық жарақтануы;

- кәсіпорынның кадрлық саясаты.

Сандық көрсеткіштер – бұл қаржылық-экономикалық көрсеткіштер.

М.В. Помазановтың пікірінше, қаржылық көрсеткіштер өте көп болмауы қажет, себебі бұл олардың өлшемдерін анықтау кезінде белгілі бір қиындықтарға әкеледі: компанияның қаржылық жағдайына әсер ету туралы нақты көрініс беретін көрсеткіштерді таңдау қажет; көрсеткіштерді инфляцияға немесе валюта бағамының өзгерісіне түзетуді есептемеу үшін көрсеткіштерді қатынастар түрінде алу қажет, мәселен, операционды пайданың түсімге қатынасы, операциялардан түсетін ақша қаражаттарының міндеттемелерге қатынасы.

Егер қарыз алушының несиелік тарихы оң болса, несие 30 күннен аспайтын мерзімге беріледі және оның көлемі банк капиталының 1%-ынан аспауы қажет, және де клиенттің несиелік қабілеттілігін бағалау үшін банк тек 3-4 көрсеткішті ғана қолданады.

Негізінен банктер қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалау үшін бір өлшемдерді қолданады, және олардың барлығы қарызды қайтармау тәуекелділігін барынша азайтуға бағытталған.

Қарыз алушының балансын баланс баптарының өсу қарқынын, олардың абсолютті өзгерісін, үлес салмақтарының өзгерісін талдауға мүмкіндік беретіндей етіп салыстырмалы аналитикалық балансқа айналдыру ұсынылады.

«Капитал туралы соңғы Базель келісіміне сәйкес несиелеу кезінде қарыз алушыларды бағалау үшін келесі түрдегі ішкі рейтингтерге негізделген тәсілдемені қолдану ұсынылады: ішкі несиелік рейтингтер жүйесін құру; қарыз алушының несиелік қабілеттілігін бағалау және оларға рейтингтер беру; әрбір қарыз алушы үшін оның дефолтының ықтималдығын есептеу; ықтималды дефолт кезіндегі қарыз алушы қарызының жалпы сомасын бағалау; қарызды өтеу мерзімдерін анықтау. Тәсілдемені қолдану дұрыс экономико-математикалық модельдерді құруды білдіреді, соның ішінде әлеуетті қарыз алушыларды іріктеуге мүмкіндік беретін несиелік ұсыныстар бойынша шешім қабылдау моделі» [4].

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Горский М. Проблема задолженности – государственная проблема // Банковское дело. №4. 2009.

2. Положение Банка России от 26 марта 2004 г. N 254-П "О порядке формирования кредитными организациями резервов на возможные потери по ссудам, по ссудной и приравненной к ней задолженности

3. В.В. Заболоцкая. Методика оценки кредитоспособности предприятий малого бизнеса. // Финансы и кредит. №12 (348) – 2009.

4. http://www.ane.ru/aspirant/volkov.pdf